در ششمین نشست انجمن بهره‌وری ایران در کلاب‌هاوس «بهره‌وری در آموزش عالی» بررسی شد.
به دلایل تاریخی دانشگاه و صنعت بهم اعتماد ندارد/ دانشگاههای کشورهیچ وقت وارد حل مسائل داخلی کشور نشدند/ جای خالی دانشگاه در حل مسائل کشور/ هشدار درباره تعطیلی همیشگی دانشگاههای کشور در صورت عدم بازنگری در سیاست گذاری‌ها
در ششمین نشست انجمن بهره‌وری ایران که روز یکشنبه هفتم شهریورماه 1400 با حضور مسئولان و متخصصان حوزه صنعت و آموزش عالی در کلاب هاوس برگزار شد، ضمن بررسی علل شکاف بین صنعت ودانشگاه، اهداف وانتظارات از آموزش عالی و پیوند آن با صنعت در توسعه کشور مورد بررسی قرار گرفت و با نقد چالش‌های مشترک بین دانشگاه و صنعت در حل مسائل روز کشور، با تبادل نظرات کارشناسان راهکارها و پیشنهادهای علمی به دولت جدید ارائه شد.
به گزارش روابط عمومی انجمن بهره‌وری ایران، در ابتدای این نشست، دکتر قاسم انصاری رنانی، عضو هیات علمی دانشگاه و رییس اسبق سازمان بهره‌وری با اشاره به‌عنوان اصلی و پرسش این نشست که آیا آموزش عالی ما واقعا اثربخش است؟ تصریح کرد: ساده‌ترین و عملیاتی‌ترین تعریف بهره‌وری جمع کارایی و اثربخشی است.
به گفته وی، برای هر سیستم تولیدی مثل دانشگاه ورودی‌هایی همانند وزارت علوم وجود دارد و فرایندهایی صورت می‌گیرد تا برون دادهایی داشته باشد. برون‌داد اولیه و هرآنچه که محصول این تلاش است با عنوان کارایی تعریف می‌شود. به این معنا که به آنچه که مقرر بود تولید کنیم رسیدیم یا نه؟ اما اثربخشی به معنای رسیدن به اهداف عالی محصول تولیدی خود که همان علم و دانش در این وزارتخانه بوده، است که در باید بررسی شود آیا به‌آن رسیده‌ایم یا خیر؟ آیا مصرف کننده نهایی از این تولیدات رضایت دارد؟ و تمامی این پرسش‌ها در قالب این پرسش که «آیا آموزش عالی ما واقعا اثربخش است» در این نشست مورد بررسی اساتید و صاحب‌نظران قرار می‌گیرد.
دکترعلینقی مشایخی، استاد مدیریت دانشگاه صنعتی شریف به‌عنوان یکی چهره‌های شناخته شده در این زمینه، یکی از مهم‌ترین اهداف آموزش عالی را تربیت نیروهایی متخصص و ماهر برای جامعه برشمرد و گفت: تمامی فعالیت‌های جوامع امروزی اعم از کشاورزی، فولاد، پتروشیمی، خودروسازی، بهداشت و درمان و حتی خدمات دانش‌بنیان و مبتنی بر تکنولوژی است و داشتن دانش و مهارت حوزه مربوطه برای نیروی انسانی مجموعه یک الزام محسوب می‌شود تا کارایی و بهره‌وری لازم را داشته باشد.
وی افزود: در گذشته و در جوامع سنتی آموزش افراد و مهارت‌ها براساس آموزه‌های استاد و شاگردی بود در حالی‌که در جوامع امروزی، با وجود این روش مهارت آموزی، فهم و درک دانش مربوط به آن حوزه و توانایی استفاده از دانش درعملیاتی کردن آن بسیارمهم و موثراست. لذا جوامع امروزی در فعالیت‌های خود نیازمند نیروهای انسانی ماهر و متخصصی هستند که ضمن داشتن دانش و مهارت امکان به‌کارگیری کاربردهای آن‌را داشته باشند. امروزه مدیریت مجموعه‌ها مبتنی بر دانش مدیریت و اداره اقتصاد مبتنی بر دانش اقتصاد است .
****وظیفه دانشگاه تربیت افراد فهیم و شهروند خوب برای جامعه است
این استاد دانشگاه درادامه افزایش فهم عمومی جامعه را یکی دیگر از اهداف اصلی نظام آموزش عالی عنوان کرد و افزود: دانشگاه درصدد است تا افرادی فهیم، دارای تعامل بالا در جامعه و آگاه تربیت کند که افراد بتوانند با یادگیری تاریخ و فرهنگ، کارکردهای اقتصاد، مهارت‌های عمومی، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و خدمات عمومی، شناخت ادبیات و فرهنگ و علاقه به مطالعه به شهروندان بهتری تبدیل شوند، لذا انتظار می‌رود طبق این هدف خروجی‌های آموزش عالی دارای این ویژگی‌ها باشند.
وی تصریح کرد: تولید علم یکی دیگر از اهداف آموزش عالی است که باید به آن بپردازد و با توجه به سرعت پیشرفت علوم متعدد در جوامع دانشگاه می‌تواند از طریق تحقیق و پژوهش این پیشرفت را تسریع کند و به‌سوالات علمی جامعه از طریق مقالات منتشر شده خود پاسخ دهد، لذا آموزش عالی در تمام دنیا سهم بسیار بالایی در تولید علم دارد، هر چند که تولید علم در دنیا از سوی موسسات تحقیقاتی، شرکت‌ها و بنگاه‌های صنعتی خارج از دانشگاه نیز انجام می‌شود، اما یکی از هدف‌های آموزش عالی توسعه علم و دانش است.
حل مسائل جامعه و ارزش آفرینی
دکتر مشایخی حل مسائل جامعه را نیز هدف دیگر آموزش عالی برشمرد و گفت: صنعت، محیط زیست، سلامت و بهداشت و درمان و اقتصاد جامعه از جمله مهم‌ترین حوزه‌هایی است که دارای مسائل گوناگون است و حل آنها نیازمند مطالعه، تحقیق و بررسی از سوی نهادی به نام دانشگاه است. همانند درگیرشدن جوامع با موضع جنگ، بیماری، کاهش منابع تامین انرژی وغیره، دانشگاه به‌عنوان یک نهاد موثر در حل مساله است که وارد میدان می‌شود. از قرن بیستم با افزایش پیوند دانشگاه‌ها با دنیای اجرا و عمل بسیاری از فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها مساله‌محور بوده و زمانی‌که موضوعی در جامعه مطرح شده، دانشگاه با تحقیق و بررسی آن، جواب مساله را برای جوامع احصا کرده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ارزش‌آفرینی اقتصادی یکی دیگر از اهداف نطام آموزش عالی است، خاطرنشان کرد: دانشگاه‌ها باید به گونه‌ای عمل کنند که نتیجه تحقیقات آنها به محصولات و خدمات اقتصادی تبدیل شود که این فرایند از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان یا تجاری کردن نتیجه تحقیقات قابل عملیاتی شدن است. امروزه دانشگاههای موفق دنیا، ارزش‌آفرینی اقتصادی را یکی ازاهداف مهم خود می‌دانند و بر این باورند برای اثربخشی در جامعه باید نتیجه تحقیقات‌شان به محصولات دارای ارزش اقتصادی تبدیل شود، بنابراین با در نظر گرفتن این اهداف می‌توان اثربخش بودن یا نبودن دانشگاه‌ها را مشخص کرد.
مشایخی در ادامه سخنان خود با اشاره به ارزیابی آموزش عالی گفت: با توجه به انتقاداتی که به بخش‌های مختلف آموزش عالی از جمله پروفایل، تربیت تعداد تکنسین، متخصصان طراحی، عملیاتی و یا محققان و همچنین تخصیص منابع متناسب به نیاز کشور و یا گرایش به مدرک گرایی مطرح است، فرض کنید در سطح تربیت مهندس یا متخصص برای طراحی اگر نظام حکمرانی ظرفیت جذب این نیرو را نداشته باشد این نیروی برجسته تربیت شده پتانسیل جذب در بازارهای جهانی را دارد همانند دانشگاههای شریف، امیرکبیر و یا تهران نیروهای بااستعداد کشور را جذب و تربیت می‌کنند. در حوزه نظری با توجه به تربیت مناسبی که شکل گرفته این افراد در سطح جهانی با دانشگاهیان سایر کشورها رقابت خوبی داشته و می‌درخشند.
وی گفت: همین دانشجو یا نیروی تربیت شده وقتی از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شود، مشخص نیست که آیا نظام حکمرانی ما در همه بخش‌ها اعم از سیاست، اقتصاد و اداره امور مملکت توان جذب این نیرو را داشته باشد. وقتی که نظام حکمرانی دارای مشکلاتی است و مدیران صنعتی، سیاسی و اداری با دید سیاسی انتخاب می‌شوند، نخبگانی که به درستی تربیت شده‌اند جایی ندارند و تقاضایی نیز برای تخصص آنها وجود ندارد، لذا چون جایی ندارند، جذب موقعیت‌های خارج از کشور می‌شوند.
باید کدام مساله را حل کرد؟ نظام آموزشی عالی یا حکمرانی؟
دکتر مشایخی تصریح کرد: با توجه به چنین شرایطی در جامعه ما، چنانچه دانشگاه نیروی خوب و متخصص تربیت نکند به وظیفه ذاتی خود عمل نکرده است و اگر نیروی ماهر تربیت کند و نظام حکمرانی به دلیل مشکلاتی که در جذب این نیرو دارد توان جذب نداشته باشد، باید کدام مساله را حل کرد؟ نظام آموزش عالی را یا حکمرانی را؟
وی افزود: اگر بخواهیم سیاست‌های اقتصادی کشور را اصلاح کنیم به‌طوری که صنایع طالب پیشرفت و حل مساله باشند، باید نظام حکمرنی اصلاح شود و برای اصلاح این بخش نیازمند اصلاح حکمرانی اقتصادی و سیاسی هستیم، چنان‌که نیروهای تربیت شده نظام آموزش عالی ما وقتی وارد دانشگاه، صنعت و یا هر فضای دیگری می‌شوند، به خوبی می‌درخشند، همانند نیروهای درجه یک گوگل، ماکروسافت، ناسا و غیره که اکثرا دست نخبگان ایرانی است و در همین نظام آموزش عالی تربیت شده و برای تکمیل در خارج از کشور جذب شده‌اند. اما اینکه این نیروها چگونه باید در حکمرانی داخلی جذب شوند، مساله‌ای است که خود نظام آموزش عالی باید راهکاری برای آن پیدا کند.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: ما از یک‌سو به اصلاح بهره‌وری در درون نظام آموزش عالی با همین شرایط بیرونی نیازمندیم و ازسوی دیگر نیاز داریم تا به اصلاح نظام حکمرانی برای جذب نیروهایی که آموزش عالی می‌تواند تربیت کند، بپردازیم. چنانچه محیط بیرون جایگاهی برای نیروهای متخصص آموزش عالی داشته باشد نه تنها آموزش عالی رشد بیشتری می‌کند، نخبگان در کشور ماندگار می‌شوند همچنین با سرعت بیشتری در مسیر توسعه قرار می‌گیریم.
مشایخی با تاکید بر اصلاح استراتژی آموزش عالی به لزوم اصلاح نظام حکمرانی آن اشاره کرد و گفت: در خارج از آموزش عالی، اقتصاد کشور باید رقابتی و نظام اداری باید به نظام شایسته‌سالاری تبدیل شود و با تقویت حوزه‌های علوم انسانی، ورودی‌های نظام اداری کشور اصلاح و تقویت شود و یکی از علت‌های عقب ماندن حوزه علوم انسانی از سایرحوزه‌ها در ایران بها ندادن نظامهای حمکرانی اجتماعی به علوم انسانی است.
****به دلایل تاریخی دانشگاه وصنعت به یکدیگر اعتماد ندارد
در ادامه این نشست تخصصی دکتر برات قبادیان، معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صنعت، معدن و تجارت در پاسخ به این پرسش که اگر وظیفه دانشگاه حل مساله است، جامعه و نظام تا چه اندازه به دانشگاه در خصوص حل مساله توجه دارد و برای فارغ‌التحصیلان بیکارکه خروجی‌های دانشگاه‌ها هستند، چه راهکارهایی وجود دارد؟، گفت: از دوران دبستان در صنعت شاگردی کرده‌ام و ازهمان زمان تاکنون در حوزه صنعت حضور داشته‌ام ضمن اینکه به‌عنوان استاد پایه 35 دانشگاه با نظام آمورش عالی نیز در تربیت دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد ودکترا مشغول فعالیت هستم. در 4 سال اول دولت آقای روحانی در بخش پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری حضور داشتم و امروز در وزارت صنعت مشغول به‌کارم بنابراین تفاوت دیدگاه در دو حوزه صنعت و وزارت علوم را به صورت کامل از نزدیک احساس کردم.
وی با اشاره به اینکه به دلایل تاریخی اعتمادی بین دانشگاه وصنعت وجود ندارد، افزود: دانشگاههای نسل اول ما از ابتدا برای جامعه و بخش اجرایی کارمند تربیت کرده‌اند تا اینکه وارد بخش تحصیلات تکمیلی در دانشگاههای نسل دوم شدیم که ادامه این روند انتظار تربیت نیروی کارآفرین را در دانشگاههای نسل سوم به‌وجود آورد.
معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت تصریح کرد: فعالیت بخش صنعت در کشور ما بدون تردید با واردات کارخانه‌ها آغاز شده و به صورتی‌که در کشورهای پیشرفته مطرح است، صاحب اختراع یا ایده خود(پتنت خود) همانند خودروسازی نبوده‌ایم و باوجود اینکه فولاد مبارکه از لحاظ کمی جزو 10 تولید کننده برتر فولاد دنیاست، اما فناوری آن نیز وارداتی و مربوط به کشور ایتالیاست.
**** دانشگاهای کشورهیچ وقت وارد حل مسائل داخلی کشور نشدند
****** هنوز نتوانستیم ایده‌ها و ساخته فکر و تحقیقاتی خودمان را وارد صنعت کنیم
دکتر قبادیان وضعیت کمی و تعداد دانشگاه‌ها و مراکز و موسسات آموزشی عالی ایران را با داشتن جمعیت 85 میلیون نفری برابر با دانشگاههای کشور بیش از یک میلیارد نفری چین برشمرد و ادامه داد: معتقدم وظیفه اولیه دانشگاه که همان تربیت کارشناس برای چرخاندن چرخ کارخانه‌هاست به‌درستی صورت گرفته است، اما نباید فراموش کنیم که تا دهه 70 نام وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت فرهنگ و آموزش عالی بوده وآموزش عالی به معنای اعطای مدرک کاردانی و کارشناسی خارج از آموزش و پرورش به فارغ‌التحصیلان بود و در سه دهه اخیر وارد آموزش عالی شدیم که مجموع این دو دانشگاههای نسل یک و دو را تشکیل می‌داد.
****جای خالی دانشگاه در حل مسائل کشور
وی با بیان اینکه به‌عنوان یک دانشگاهی معتقدم ما هیچ‌گاه یافته‌های علمی دانشگاه‌ها را در بخش اجرایی وارد نکرده‌ایم و هنوز نتوانسته‌ایم ایده‌ها و ساخته فکر و تحقیقاتی خودمان را وارد صنعت کنیم، با انتقاد از عملکرد ضعیف دانشگاه‌ها در حل مسائل داخلی کشور با طرح چندین پرسش اذعان کرد: درهیچ زمانی وارد مقوله تخصصی حل مسائل داخلی کشور توسط دانشگاه نشده‌ایم. به‌عنوان مثال امروز با مساله بغرنج ریزگردها در جنوب و جنوب‌غربی کشور مواجه هستیم. سوال اینجاست که دانشگاه شهید چمران یا دانشگاه جندی شاپور که یکی از دانشگاههای قدیمی کشور است چه بررسی و اقدامی در این خصوص انجام داده است؟ در موضوع کارون چه اقداماتی صورت گرفته؟ و یا در بحث خشکسالی، دانشگاههای ما چه تحقیقاتی انجام داده‌اند؟ در حوزه مسائل محیط زیست چطور؟ لذا درهمه زمینه‌های جای خالی دانشگاه در حل مسائل دیده می‌شود که انتظار می‌رود جایگاه این نهاد به‌عنوان بنیادی‌ترین مرکز حل مسائل جامعه مشخص شود.
*** فاصله بین دانشگاه و صنعت جدی‌ترین مساله امروزکشور است
قبادیان تصریح کرد: باید نقش دانشگاههای کشور را در بخش صنعت و معدن بیشتر جستجو کرد، هر چند وظیفه تربیت کارشناس را به خوبی و به‌درستی انجام داده‌اند و طبق آمارمنتشر شده در (جی. آی. آی.) طی سه سال اخیر، ایران پس از روسیه و امریکا سومین کشور جهان از نظر تعداد مهندسان است، لذا شاهدیم که هرساله به تعداد بیکاران جامعه دانش‌آموخته افزوده می‌شود به‌طوری که آمار بیکاری در بین تحصیلکرده‌های دانشگاه که زمانی 15 الی 20 درصد بود، امروز به حدود 50 درصد افزایش یافته است.
معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به وجود فاصله زیاد بین دانشگاه و صنعت، خاطرنشان کرد: صنعت ادعا می‌کند که دانشگاه نیروی متخصص و مورد نیاز بخش صنعت را تربیت نمی‌کند و خروجی دانشگاه‌ها توان ایجاد بهره‌وری بالا و مطابق با دانش روز کارخانجات را ندارد و سازمان فنی و حرفه‌ای که باید کارگران نیمه ماهر را به ماهر تبدیل می‌کرد، در حال حاضر مشغول آموزش فارغ‌التحصیلان ارشد و دکترای دانشگاه‌هاست!! بنابراین دانشجویی که 4 سال در مقطع کارشناسی، دوسال ارشد و 4 سال در مقطع دکترا تحصیل کرده، پس از خروج از دانشگاه توان نگارش مقالات متعدد را دارد، اما درصنعت نمی‌تواند موفق عمل کند چون با اجرا بیگانه است و این مساله و وضع موجود کشور است.
وی در خصوص راه‌های اثربخش کردن آموزش عالی در ایران گفت: با توجه به اینکه بنده در هر دو حوزه صنعت ودانشگاه حضور دارم، اگر انتقادی به مباحث آموزشی عالی مطرح می‌شود انتقاد به خود نیز هست، چرا که بنده جزیی از این سیستم هستم. در بحث نطام حکمرانی که عنوان شد، هر دو بخش عرضه و تقاضا باید مورد بررسی قرار گیرد. آموزش عالی از لحاظ کمی همان طور که اشاره شد طبق آمار از شرایط قابل قبولی برخوردار است، اما زمانی که بحث کیفیت مطرح می‌شود با مسائل و مشکلاتی مواجه هستیم.
معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت با بیان اینکه در حال حاضر از لحاظ بهره‌وری در وضعیت مناسبی در بین کشورهای دنیا قرار نداریم، اظهار کرد: با وجود اقداماتی که در انجمن بهره‌وری، سازمان ملی بهره‌وری صورت گرفته و اخیرا نیز کتابی در زمینه پروژه اجرای چرخه بهره‌وری در صنعت، معدن و تجارت منتشر شده که بزرگ‌ترین پروژه چرخه بهره‌وری امروز کشور است، اما با این وجود در وضعیت مناسبی قرار نداریم.
وی با اشاره به اقدامات مناسبی که در ساماندهی دانشگاه علمی و کاربردی طی سال‌های اخیر صورت گرفته، از لحاظ کمی وضعیت را مناسب ارزیابی کرد و گفت: با وجود رفع برخی هرج و مرج‌ها باید این پرسش را مطرح کرد که آیا به نقطه دلخواه در زمینه کیفی رسیده‌ایم؟ این در حالی است که معتقدم در بحث آموزش‌های مهارتی نیز تنها به یک سوم اهداف تعریف شده، دست یافته‌ایم.
******راه‌اندازی پلتفرم سامانه «ایران تاپ» در وزارت صمت
قبادیان در خصوص راهکار برون رفت از این مساله و افزایش بهره‌وری کیفی در دانشگاه‌ها اذعان کرد: برای ماموریت‌محور کردن این مساله در حوزه صنعت پروژه جدیدی تعریف شده است که به احصای مسائل روز صنعت اعم از تعاونی، دولتی و خصوصی پرداخته است. در حال حاضر از میان 100 هزار واحدی صنعتی، معدنی و تجاری که وجود دارد، 70 هزار واحد آن فعال است و در این رابطه پلتفرمی باعنوان سامانه «ایران تاپ» ایجاد شده است و از واحدهایی صنعتی، معدنی و تجاری درخواست شده مشکلات فناوری وعلمی را برای حل مساله در این سامانه بارگذاری کنند.
وی ادامه داد: پس از یک سال از اجرای این پروژه 14 هزار واحد در این سامانه ثبت نام کرده و حدود 5 هزار مساله ریز و درشت صنعتی، معدنی و تجاری در آن ثبت شده است و در کمسیون دائمی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری که عالی‌ترین شورا در این زمینه ست و رییس آن، شخص رییس جمهور و وزیر علوم نایب رییس آن است، در چندین جلسه کمسیون دائمی که با حضور روسای دانشگاههای صنعتی اصفهان و تهران برگزار شد، 6 مصوبه تصویب و براساس آن مقرر شد تا موضوعات رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دکترا از بین این مسائل انتخاب شوند که بسیاری از این مسائل احصا شده می‌تواند طرح تحقیقاتی و یا موضوع مقاله و رساله باشد. اما باوجود اقدامات و تلاش هایی که صورت گرفته، تنها 600 دانشجو ثبت‌نام کرده‌اند که 70 درصد این دانشجویان از دانشگاه پیام نور هستند. حدود 500 استاد هم ثبت‌نام کرده‌اند، اما وارد بررسی مساله نشده‌اند. لذا می‌بیینم که عملا هیچ استقبالی از سوی دانشگاه برای بررسی و حل این مسال صورت نگرفته است.
معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت با انتقاد ازعدم استقبال دانشگاه از بررسی مسائل کشور گفت: باوجود اینکه درخواست طرح‌های تشویقی داده شد و از دانشجویان خواسته شد تا در آزمایشگاه‌ها‌ی صنعتی مستقر و پایان‌نامه خود را بررسی کنند و به همان میزان پرداختی وزارت علوم، هزینه طرح‌ها پرداخت شود، اما هیچ استقبالی صورت نگرفت.
****دانشگاه‌ها و دانشجویان رغبتی به انجام پروژه‌های صنتعی ندارند
**** صنعت کشور نیازمند نگارش و تدوین مقاله نیست بلکه به‌دنبال دانشجو و نیروی متخصص برای حل مسائل است
این استاد داشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه باید بپذیریم به هر دلیلی، این رغبت از سوی دانشگاه برای حل مسائل وجود ندارد خواستار بررسی و آسیب‌شناسی این مساله شد و تاکید کرد: باید بررسی شود که چرا دانشجویان از کار عملی فراری هستند؟
وی ادامه داد: از بین یک میلیون و 200 هزار دانشجوی دوره ارشد و دکترا، اگر فقط 10 درصدشان یعنی 120 هزار نفر، 120 هزار مساله صنعتی کشور را انتخاب و بررسی کنند، طبق تجربه 70 درصد از این دانشجویان امکان جذب در همان مراکز صنتعی را خواهند داشت، بنابراین صنعت کشور نیازمند نگارش و تدوین مقاله نیست، بلکه به‌دنبال همان دانشجو و نیروی متخصصی است که در دانشگاه روش حل مساله را آموخته و بتواند در بطن صنعت آن‌را اجرایی کند.
******هشدار درباره تعطیلی همیشگی دانشگاههای کشور در صورت عدم بازنگری در سیاست گذاری‌ها
*****صنعت برای دانشگاه فرش قرمز پهن کرده است
قبادیان همچنین با اشاره به اینکه امروز حکمرانی آموزش عالی کشورعرضه‌محور است، عنوان کرد: تربیت دانشجو در سطح گسترده در حال انجام است اما اینکه این نیروهای تربیت یافته در کجا باید مستقر و به‌کار گرفته شوند، مشخص نیست و معتقدم آموزش عالی کشور نیازمند بازنگری گسترده در سیاست‌های خود به‌ویژه در بحث انقلاب صنعتی چهارم، هوشمندسازی، فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی است چرا که آینده اقتصادی کشورها کاملا مرتبط با این حوزه‌ها بوده و می‌تواند انقلابی در آنها ایجاد کند.
به گفته وی تا زمانی که اساتید دانشگاه و وزارت علوم سیاست گذاری‌ها خود را بازنگری نکنند به جایی نخواهیم رسید و دیر یا زود این دانشگاه‌ها حتی مراکزی که دولت بوجه آنها را تامین می‌کنند، یکی پس از دیگری از صفحه روزگار محو خواهند شد. امروزدیگر استقبال گذشته برای صندلی‌های دانشگاه وجود ندارد و با صندلی‌های خالی دانشگاه‌ها مواجهیم، لذا باید یک آسب‌شناسی جدی در این خصوص صورت گیرد.
معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت گفت: بررسی کشورهای آسیایی اطراف ایران از جمله ترکیه و سایر کشورها مانند کره و ژاپن می‌تواند در حل مساله به ما کمک کند. در حالی‌که صنعت برای دانشگاه فرش قزمز پهن می‌کند، اما دانشگاه و دانشجو از پرداختن به موضوعات و مسائل مطرح شده سرباز می‌زنند.
وی از همه دست‌اندرکارن حوزه دانشگاه و صنعت خواست تا با همفکری وهمکاری همه مسائل و مشکلات را مورد بحث و بررسی قرار دهند تا به یک ایده و زبان مشترک بین دانشگاه و مسائل جامعه برسند، چرا که هیچ کسی جز مسئولان و علمای دانشگاهی مسائل داخلی کشور را حل فصل نخواهد کرد. بنابراین ضمن آنکه وزارت علم نیازمند تغییر و بازنگری سیاست‌های خود است، جامعه نیز باید تقاضامحور شده و خواسته‌های خود را از آموزش عالی مطالبه کند.
**** وجود پدیده شکل گرایی در دانشگاه‌ها
دکتر مهدی مرتضوی، استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز به‌عنوان یکی از حاضران در این نشست در بخش دیگری از آن با بیان اینکه در مساله صنعت دو بخش عرضه و تقاضا مطرح است، دانشگاه‌ها را همان بخش عرضه عنوان و اذعان کرد: دانشگاه به معنی یونیورسیتی محصول ما نیست، بلکه ما همان مکتب‌خانه‌ها را از گذشته داشتیم و یونیورسیتی به معنی امروزی یک پدیده وارداتی است، ما در کشور از زمان عباس میرزا که موضوع تجددخواهی را آغاز کردیم تا به امروز با یک پدیده نامبارکی به نام شکل‌گرایی مواجهیم؛ به این معنا که بسیاری از پدیده‌های امروز و مدرن را وارد کردیم، اما روح و جوهره آن‌را دریافت نکردیم. لذا زمانی‌که این پدیده‌های مدرن با نظام سنتی و قبیله‌ای ما در هم آمیخته می‌شود، محصولی مورد انتظار را به‌همراه ندارد.
وی گفت: در پدیده وسیستم‌های طبیعی وقتی پیوندی صورت می‌گیرد؛ مثل پیوند یک نهال یا به‌طور کامل پیوند انجام می‌شود و یا کلا پیوند صورت نمی‌گیرد در حالی‌که در پدیده‌های اجتماعی می‌توانیم یک موضوعی را وارد کنیم و محصول دیگری به‌دست آموریم. بخش زیادی از آسیب پدیده‌های مدرنی که وارد کشور ما شده، مربوط به شگل‌گرایی آن است. با توجه به این روند، دانشگاههای ما نیز مصون ازاین اتفاق نبوده و دانشگاه به‌معنای واقعی در ایران شکل نگرفته است. دانشگاهی که به‌صورت ذاتی همراه جامعه باشد، دانشگاهی که دیوار نداشته باشد، دانشگاهی که جامعه‌مدار و به‌صورت واقعی و ذاتی با صنعت و جامعه ارتباط داشته باشد، نه به‌صورت مصنوعی و خود را مالک جامعه بداند. اما یک مشکل ذاتی و تاریخی در ایران وجود دارد و با وجود تمام فراز و فرودها و تحولات این مشکل تاریخی و فرهنگی یکی از مسائل پایه‌ای و اساسی است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: هدف و انتظار ما از آموزش‌های دانشگاهی خلق فارغ‌التحصیلان کارآفرین و راهبر برای صنعت و جامعه است، در حالی‌که تولیدات دانشگاههای ما دانشجویانی هستند که منتظر ایجاد شغل از سوی افراد دیگری هستند، بنابراین در این زمینه باید نظام حکمرانی در حیطه آموزش عالی مورد بررسی قرار گیرد.
به گفته مرتضوی، در کشورهای متعدد نظامهای حکمرانی دانشگاهی با چندین دیدگاه فعالیت دارند، در بعضی کشورها دانشگاه‌ها گرایش دولتی دارند و ارتباط دولت و دانشگاه یک رابطه تنگاتنگ است. در برخی کشورها گرایش آکادمیک دارند و از سوی ساختارهای آکادمیک اداره می‌شوند و دربرخی دیگر بازار و رویکردهای بازار بر دانشگاه حکمفرماست و د ربرخی کشورها نیز ترکیبی از این گرایش‌ها در مدیریت نظام آموزش عالی شکل گرفته است؛ همانند آلمان و ژاپن.
دولت جدید و دانشگاه
وی ادامه داد: در ایران به‌ویژه در دهه‌های اخیر با بحث سیاست‌های اصل 44 اتفاق‌هایی رخ داده اما آگاهانه نیست. در فضای دولت جدید از دانشگاهیان این انتظار وجود دارد که موضوعات را تبیین و مسیری را روشن کنند که درنظام آموزش عالی کشور در کجا قرار گرفته‌ایم و به کجا خواهیم رفت؟ آیا این رویکردها با زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی کشور منطبق است یا نه؟ بنابراین می‌توان گفت با توجه به مجموع شرایط کنونی در نظام حکمرانی جی. پی. اس. ما خوب کار نمی‌کند و بسیاری از جهت‌گیری ها را آگاهانه انتخاب نمی‌کنیم و نظریه غالب در این خصوص وجود ندارد. لذا ممکن است با تغییر دولت یک سازوکار جدیدی شکل گیرد، در حالی‌که پایه‌های نظریه کلان و برنامه نباید تغییر پیدا کند.
این استاد دانشگاه همچنین در خصوص راهکارهای خارج کردن دانشگاه از حالت شکل‌گرایی گفت: اگر بخواهیم نسبت به برخی همسایه‌ها به دانشگاههای کشور نمره دهیم، وضعیت بدی نداریم اما وضعیت اسمی دانشگاه‌ها نسبت به ظرفیت عملیاتی از شرایط مطلوبی برخوردار نیست و نسبت به انتظارات و اهدافی که برای آموزش عالی تعریف شده،اثربخش نیست. لذا برای پر کردن شکاف بین دانشگاه و صنعت باید مشخص کنیم که ابتدا باید نظام حکمرانی آموزش را اصلاح کنیم یا نظام حکمران صنعت را که برای این کار نیازمند مشخص شدن جایگاه دانشگاه هستیم.
*** تاکنون 6 برنامه توسعه بی ثمردر کشور داشتیم که این برنامه‌ها هرگز توسعه ایجاد نکرده‌اند
وی با بیان اینکه تدوین برنامه هفتم توسعه به‌زودی آغاز خواهد شد، با تاکید بر این نکته که تاکنون 6 برنامه توسعه بی‌ثمر در کشور داشته‌ایم و این برنامه‌ها هرگز توسعه ایجاد نکرده‌اند، تصریح کرد: اکنون که در ابتدای تدوین برنامه هفتم توسعه هستیم باید به دنبال پاسخ این سوال‌ها باشیم که دانشگاه‌ها چه مدل و برنامه پیشنهادی دارند؟ برای بحران آب، دانشگاه‌ها چه حرف جدیدی روی میز دارند؟ بنابراین مجموعه این شرایط نشان می‌دهد که با وجود داشتن دانش‌های متعدد، مدیریت وانسجامی وجود ندارد.
*****اداره دانشگاهای کشور به سبک اروپا و دنیا یک اشتباه است
این استاد دانشگاه تاکید کرد: در کشور ما مدیریت علمی در صنعت و تقاضای علمی وجود ندارد و تا زمانی‌که اقتصاد ما انحصاری و دولت فعال مایشاء است، تقاضای موثری به سمت دانشگاه نخواهیم داشت اما در همین شرایط هم نباید دانشگاه را به نوشتن مقاله صرف محدود کرد؛ کاری که در حال حاضر انجام می‌شود. به‌عنوان یک دانشگاهی این شیوه را اشتباه می‌دانم و معتقدم نباید دانشگاههای خود را به روش اروپایی و سایردانشگاههای دنیا اداره کرد، چرا که اینجا ایران است ما سوئیس، سوئد و کشورهای اسکاندیناوی نیستیم. در این کشورها صنعت در مقابل داشگاه زانو می‌زند و R&D خود را فعال‌می کند چرا که سیستم رقابت و بازار حاکم است، در حالی‌که در ایران به‌دلیل وجود یارانه و انحصار نمی‌توان همانند سایر کشورها دانشگاه را اداره کرد، لذا نباید مسابقه مقاله‌نویسی هدف دانشگاههای ما باشد.
به گفته مرتضوی با اشاره به اینکه ستاد آموزش عالی جزو ضعیف‌ترین وزارتخانه‌های کشور است و به‌لحاظ وجود تشدد در سیاست‌گذاری، مشکلات در مدیریت و پراکندگی در نهادهای سیاست‌گذاری با موانع متعددی روبرو هستیم، گفت: این ایراد هم بر آموزش عالی وارد است که در جهت رفع معضلات سیستم ارزیابی خود و متناسب‌سازی آن با صنعت داخلی گامی برنمی‌دارد.
از بین مراکز تاثیرگذار در آموزش عالی، وزارت علوم کمترین اختیار را دارد
دکتر محمد حسین امید، رییس دانشگاه جامع علمی و کاربردی دیگر سخنران این نشست بود که در بخش دیگری از این نشست انجمن بهره‌وری ایران با اشاره به مباحث آموزش عالی و اهداف نظام آموزش عالی که در ابتدای نشست عنوان شد، گفت: آموزش عالی در بسیاری از مواقع به لحاظ زمانی و مکانی نقش توسعه‌ای را بازی کرده است، در حالی که توسعه آموزش عالی به این شدتی که در یک دوره‌ای اتفاق افتاد مورد قبول دست‌اندارکاران آموزش عالی کشور نبود. سیاست‌گذاری‌های توسعه در بخش آموزش عالی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری متمرکز نبود، چرا که از بین مراکز تاثیرگذار در آموزش عالی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کمترین اختیار را دارد، لذا بسیاری از توسعه‌هایی که اتفاق افتاده خارج از خواست و نظر مجموعه دانشگاهیان کشور بود و به‌عنوان یک دانشگاهی، خروجی‌های آن‌را مطلوب نمی دانم.
وی تصریح کرد: در موضوع حرکت در مرزهای دانش، دانش‌آموختگان نظام آموزش عالی درهر نقطه‌ای از دنیا که باشند، می‌درخشند و ایران از جایگاه مطلوبی برخوردار است و بهترین اثرگذاری را دارند. در بخش افزایش فهم عمومی دانش در کشور که به‌عنوان یکی از اهداف نظام آموزش عالی عنوان شد، نقصی وجود ندارد و این افراد در کشورهای منطقه بسیار اثرگذار عمل کرده‌اند.
رییس دانشگاه جامع علمی و کاربردی در ادامه گفت: در بخش‌هایی که مربوط به سایر نهادها از جمله اقتصاد، کشاورزی، صنعت و یا موضوعات اجتماعی است، دانشگاه چون با طرف دیگری از سازمان‌ها یا نهادها ارتباط دارد، بعضا موفقیت‌ها کمتر است و این مساله کاملا با سیستم بسیار بد اقتصادی کشور مرتبط است؛ بدین معنا که نظام تولید انحصاری در کشور هر آنچه را که بخواهد تولید و عرضه می‌کند و کسی هم نمی‌تواند با این انحصارگری مقابله کند؛ همانند صنعت خودرو که بسیار ملموس است.
دکتر امید با طرح این پرسش که چرا احساس نیاز به دانشگاه در بخش اجرایی کشور وجود ندارد، اظهار کرد: وقتی صنعت احساس نیاز نمی‌کند، علاقه‌مند به دانشگاه نیست و مساله‌ای را طرح نمی‌کند، به دنبال این بی‌نیازی، دانشگاهیان نیز در بحث حل مساله موفق نخواهند بود. از سوی دیگر، علت نبود مطالبه در کشور به نظام اقتصادی که یک نظام دولتی و مبتنی بر انحصاراست، باز می‌گردد.
نتیجه اثرگذاری ضعیف دانشمندان حوزه علوم انسانی
وی در بخش دیگری از این نشست درباره اثربخش کردن آموزش عالی با بیان اینکه اثرگذاری دانشمندان ما در حوزه علوم انسانی در کشور محدود است، اظهار کرد: به دلایل مختلف این دانشمندان نمی‌توانند در حوزه‌های حکمرانی علوم انسانی ورود پیدا کنند به همین دلیل نظام اداری ما به‌صورت شایسته‌گزینی و شایسته‌سالاری شکل نگرفته است .
به گفته وی، با استناد به آمار و ارقام موجود می‌توان گفت که خروجی دانشگاههای کشور به دو دسته مطلوب که در چارچوب‌های درست شکل گرفته و بخشی نامطلوب تقسیم می‌شود که مراکز تصمیم‌گیری غیر از آموزش عالی آنها را شکل داده و ایجاد کرده است.
رییس دانشگاه جامع علمی و کاربردی خاطرنشان کرد: تا سال 1384 در ایران دانشگاه‌هایی شکل گرفته بود که دوران انکوباتری را دنبال می‌کردند و در حال رشد وبلوغ بودند، اما در کمتر از 5 سال حدود 70 دانشگاه به این تعداد افزود شد، لذا اگر مشکل ناشی از نطام اقتصادی حل شود، در شرایط کنونی نیز نیروهای انسانی تربیت شده نیاز صنعت به لحاظ کمی و کیفی را کفاف می‌دهد.
نبود نظام شایسته‌سالاری؛ بلای دانشگاه
وی خطاب به معاون آموزش، پژوهش و فناوری وزارت صمت گفت: در حال حاضر دانشجوی تربیت شده در دل صنایع وابسته به خود شما در کشور مشتری ندارد!! در مرکز ماشین‌سازی تبریز و سایر خودروسازی‌های کشور و حتی تعداد زیادی از کارخانجات تولیدات مواد غذایی کشور در حال تربیت نیروی متخصص در خود مجموعه‌ها هستیم، در حالی‌که به دلیل نبود نظام شایسته‌سالاری متاسفانه مورد پذیرش واقع نمی‌شوند. بنابراین نیازمند تقویت علوم انسانی برای اثرگذاری بیشتر در نظام اداری و سیاسی کشور هستیم.
دکتر محمد اقدسی، استاد دانشگاه مهندسی صنایع دانشگاه تربیت مدرس نیز دیگر سخنران این نشست بود که در بخشی دیگر از این نشست با بیان اینکه متغیرهای دانشگاه باید در درون نظام آموزش عالی و متغیرهای بیرونی نیز در درون نظام حکمرانی مورد بررسی قرار گیرد، گفت: تاثیر متغیرهای کلان حکمرانی سیاسی و اقتصادی بیش از همه موارد بوده و مسائل را تحت کنترل قرار می‌دهد. دانشگاه می‌تواند فارغ‌التحصیلان خوبی را تربیت کند اما نمی‌تواند در اینکه این فارغ‌التحصیلان چه اثراتی را در جامعه می‌توانند داشته باشند، موثر باشد.
اغلب تصمیم‌‌ها خارج از دانشگاه است
وی تصریح کرد: متغیرهایی که تا حدودی تحت کنترل نظام آموزشی است، ظرفیت پذیرش‌هاست که دانشگاه استقلال کاملی در تصمیم‌گیری این بخش ندارد و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بخشی از تصمیم‌گیری‌ها را اتخاذ می‌کند. همچنین استخدام اساتید موضوع دیگری است که درحطیه تصمیم‌های این وزارتخانه قرار دارد. برنامه‌های درسی بخش دیگری است که زیرنظر دخالت وزارت عتف قرار گرفته و با وجود اینکه به دانشگاه‌ها واگذار شده بود، اما همچنان متاثر از تصمیم‌های وزارتخانه است. پذیرش دانشجو هم با نظام متمرکز صورت می‌گیرد و ترفیع و رشد اساتید نیز مستثنی از این مساله نیست. لذا مجموعه شرایط نشان می دهد آنچه که درون دانشگاه تصمیم‌گیری می‌شود و قابل کنترل است، بیشتر نظام اجرایی دانشگاه است و تمامی مواردی که باید در درون دانشگاه صورت بگیرد تا حدود زیادی خارج از اختیارات دانشگاه تصمیم‌گیری می‌شود.
به گفته این استاد دانشگاه، اجرا تنها حوزه اختیارات دانشگاه محسوب می‌شود و برای ارائه نوع خدمات به دانشجویان، کلاس‌داری، آموزش و پژوهش و موضوعاتی از این دست، چون از لحاظ مالی وابسته دانشگاههای برتر دولتی محسوب می‌شوندد و باید بودجه آنها را دولت تامین کند، همچنان شاهد عدم استقلال دانشگاه هستیم. در حالی که باید این متغیرها به حوزه تصمیم‌گیری دانشگاه باز گردد و وزارت علوم باید به دنبال راهکارهایی برای اجرای ماموریت‌های دانشگاه‌ها باشد. وزارت عتف بیش از اینکه نگاه به دانشگاه‌ها داشته باشد، باید به دنبال تعامل با نظام حکمرانی و موثر در جریان‌های تصمیم گیری کشورباشد.
اقدسی همچنین خاطرنشان کرد: بررسی گذشته تاریخی وزارت عتف نشان می‌دهد که این وزارتخانه بیش از آنکه ماموریت خود در ارتباط با نظام بالادستی و نظام حکمرانی سیاسی و اقتصادی کشور را انجام داده باشد، به سمت کنترل متغیرهای درون دانشگاهی بوده است، در حالی‌که باید به متغیرهای اصلی خود بپردازد.
*****جایگزینی پایان‌نامه‌ها با بیزنس پلن‌ها
وی در ادامه پیشنهاد داد: با تفکیک متغیرهای درون دانشگاهی، وزارتخانه و حوزه‌های بالادستی باید برای هر بخش برای اصلاح این متغیرهای مربوط به خود تلاش کنند تا نهادهای بعدی بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند. اگر بدون تفکیک مسائل را در سطح کلان بررسی کنیم، به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید.
دکتر اقدسی در ادامه گرفت: راه‌ها برای حرکت کردن به سمت دانشگاههای کارآفرین می‌تواند تغییراتی در برنامه‌های درسی ایجاد کند و بیزنس پلن‌ها را می‌توان جایگزین پایان‌نامه‌ها کرد و یا باید پایان‌نامه‌ها به سمت کارآفرینی سوق داده شوند که برای رسیدن به این برنامه‌ها وزارت علوم از یک‌سو باید اختیارات بیشتری را به دانشگاه‌ها واگذار کند و از سوی دیگر، ارتباط بیشتری با سطح بالاتری از حاکمیت برقرار کند و به نوعی جاده صاف کن دانشگاه‌ها باشد.
دکتر قاسم انصاری رنانی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی و رییس اسبق سازمان بهره‌وری نیز در پایان این نشست، در جمع بندی موضوع تفکیک وظایف در حوزه درون دانشگاه و وزارت علوم و نظام بالادستی، جلوگیری از شکلی بودن نظام آموزشی و استقرار نظام شایسته‌گزینی و شایسته‌سالاری را از مهم‌ترین مباحث این نشست عنوان و تاکید کرد: بدین منظور نظام حکمرانی، نظام آموزش عالی و نظام اجتماعی و اقتصادی باید با یکدیگر همفکری وهمکاری داشته باشند و تا زمانی که این نهادهای دست در دست یکدیگر نداده و به نقطه نظر واحد نرسند، نمی‌توانیم دانشگاه را در جایگاه درست قرار دهیم.
وی از نظام حکمرانی خواست تا جایگاه دانشگاه را جایگاه شایسته‌ای قرار داده، رابطه حوزه و دانشگاه را مشخص و بحث مدرک و اهمیت آن را مورد توجه قرار دهد. در استخدام‌ها شایسته‌گزینی، شایسته‌پنداری و شایسته‌سالاری را مد نظر داشته باشد و کمک کند تا نظام آموزشی بتواند نقش خود را به درستی ایفا کند. چرا که معتقدم نظام آموزشی کشور از ظرفیت وتوانمندی بالایی برخورداراست و امیدواریم بتوانیم از این ظرفیت‌ها برای کمک به جامعه بهره کافی و لازم را ببریم و با توجه به اینکه شخصیت دانشگاهی هنوز از جایگاه بالایی در کشور برخوردار است، دانشگاهیان باید بدانند که جامعه به آنها احترام می‌گذارد و نظام حکمرانی نیز نقش داتشگاه را پررنگ‌تر قلمداد کند تا با کمک هم بتوانیم جامعه بهتری را برای مردمی که منتظر بهبود وضعیت اقتصادی کشورهستند، بسازیم.
در همین زمینه بخوانید:
پانزدهمین نشست عصرانه انجمن بهره‌وری ایران با موضوع بهره‌وری در دانشگاه و نظام آموزش عالی
