فرصت‌ها و چالش‌های احیای جهاد

دهمین نشست انجمن بهره وری ایران در کلاب هاوس به احیای جهاد سازندگی اختصاص داشت.

از فرصت 20  روزه رییسی به وزارت جهاد کشاورزی برای احیای جهاد سازندگی تا پیشنهادات یک استاد دانشگاه آمریکایی/ وزارت جهاد کشاورزی به‌دنبال افزایش تولید است نه توسعه و نه فقرزدایی؟!/ فقر دامن روستا و شهر را گرفته/ 12 میلیون حاشیه‌نشین تهدید بزرگ این روزهای شهرهاست

دهمین نشست انجمن بهره‌وری ایران در کلاب‌هاوس‌ با موضوع «احیای جهاد سازندگی، چرا؟ چگونه؟ و با چه انتظاراتی؟» با حضور پیشکسوتان ‌جهاد سازندگی، متخصصان، صاحب‌نظران و اساتید دانشگاه روز یکشنبه 18 مهرماه 1400 برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی انجمن بهره‌وری ایران، در این نشست با بیان اینکه وجود 12 میلیون حاشیه‌نشین به‌عنوان یک تهدید جدی برای امنیت ملی و مناطق شهری است، لزوم احیای جهاد سازندگی از ابعاد مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

ابهامات زیاد درباره احیای جهاد سازندگی

در ابتدای این نشست پرسش‌های متعددی از سوی متخصصان و اساتید حاضر درباره ماهیت، چرایی و چگونگی احیای جهاد سازندگی مطرح شد که نشان می‌داد ابهامات زیادی در این باره وجود دارد؛ چرا دولت مجدد به دنبال احیای جهاد سازندگی است؟ ماموریت و شرح وظایفی که برای این نهاد تعریف شده چیست؟ آیا گرایش این نهاد رشد و توسعه اقتصادی است؟ آیا به دنبال کارآفرینی و فقرزدایی است؟ آیا به دنبال بازسازی خدمات زیربنایی و امکانات روستاهای مناطق محروم است؟ آیا به دنبال حل معضل حاشیه‌نشینی در اطراف شهرهای بزرگ در برخی استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان و برخی شهرها مانند چابهار است؟ با فرض ضرورت، این سازمان باید چه ساختار و ویژگی‌هایی داشته باشد؟ آیا یک سازمان ستادی خواهد بود یا سازمانی اجرایی؟ آیا پروژه‌محور یا ماموریت‌محور است یا وظیفه محور‌؟ منابع این نهاد از کجا تامین خواهد شد؟ آیا این نهاد از قید و بند قوانین و مقرارت آزاد است؟ رابطه این نهاد با ساختارهایی که در حال حاضر در روستاها فعال هستند، چگونه خواهد بود؟  آیا معاونت توسعه روستایی موجود به جهاد سازندگی تبدیل خواهد شد؟ و مهم‌ترین سوال اینکه آیا احیای جهاد سازندگی بهره‌ورانه است یا خیر؟

فرازوفرودهای یک نهاد انقلابی

مهندس سیدحمید کلانتری، مدیرعامل انجمن بهره‌وری ایران با بیان اینکه جهاد سازندگی به‌عنوان یک نهاد انقلابی در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی (ره) با شعار رسیدگی به مناطق محروم و دورافتاده در ایران تأسیس شد، گفت: این نهاد خدمات بسیار ارزنده‌ای را به جامعه به‌ویژه جامعه روستایی ایران ارائه داد و درتاریخ ۷ آذر ۱۳۶۲ به وزارت جهادسازندگی ارتقا پیدا کرده و به‌ یک وزارتخانه‌ مستقل در دولت جمهوری اسلامی ایران تبدیل شد.

وی افزود: این نهاد با وجود فراز و نشیب‌هایی که داشت در پی ادغام با وزارت کشاورزی، در دی ماه ۱۳۷۹ فعالیت خود را با عنوان وزارت جهاد کشاورزی تا به امروز ادامه داده و طی 21 سال از زمان تاسیس تا ادغام شرح وظایف این نهاد به‌طور مشخص در حال تغییرو تحول فزاینده بوده و تغییراتی که در زمان مهندس موسوی و ادغام دراین نهاد اتفاق افتاده به تصویب مجلس شورای اسلامی نرسید و امروز با توجه به مشکلاتی که جامعه روستایی با آن مواجه شده، دولت جدید و وزیر جهاد کشاورزی عنوان کرده‌اند که با طرح احیای جهاد سازندگی به دنبال حل مشکلات روستایی هستند.

مدیرعامل انجمن بهره‌وری ایران با بیان اهداف این نشست، ابراز امیدواری کرد که چنانچه بتوانیم به پرسش‌های مطرح شده، پاسخ‌های علمی و متناسب با شرایط کنونی جامعه ارائه دهیم، می‌توان به چرایی‌های احیای جهاد سازندگی در کشور و بهره‌ور بودن آن نائل شد و جمع‌بندی این نشست تخصصی را که مجموع نظرات جهادگران و متخصصان این حوزه است، در اختیار دولت و وزارت جهاد کشاورزی قرار داد.

در جلسه با وزیر جهاد کشاورزی چه گذشت؟

دکتر داوود دانش جعفری، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان این پرسش‌ها که جهاد سازندگی چه بود و برداشت عامه مردم و دولتمردان نسبت به این نهاد چه بود؟، گفت: اگر مفهوم جهاد سازندگی را درهمان معانی گذشته که در اوج محبوبیت در میان مردم بود در نظر بگیریم، می‌توان به این موضوع پرداخت که دولت جدید به دنبال احیای کدام جنبه از جهاد سازندگی است.

وی افزود: در جلسه‌ای که وزیر جهاد کشاورزی با برخی متخصصان در این زمینه داشت، عنوان کرد که به‌دنبال توسعه روستایی و فقرزدایی نیست، بلکه تولید هدف اصلی از احیای جهاد سازندگی تا با این حرکت جهادی تولید در کشور روند افزایش پیدا کند، همچنین احیای سازمان تعاون روستاها از دیگراهدافی بود که عنوان شد.

وزارت جهاد کشاورزی به دنبال افزایش تولید است نه توسعه و نه فقرزدایی

دکتر دانش جعفری تصریح کرد: به نظر می‌رسد رییس‌جمهور قبل از پیروزی در انتخابات موضوع جهاد سازندگی را در دستور کار خود قرارداده بود به این معنا که اگر حرکت جهادی شکل گیرد، می‌تواند یک آچار فرانسه‌ای باشد برای دولت که موضوعات و مسائل را در سایه این حرکت جهادی حل و فصل کند.

وی نیز با بیان اینکه در بحث احیای جهاد سازندگی پرسش‌هایی زیادی وجود دارد که باید به آنها پاسخ داده شود، گفت: ایران امروز با اوایل انقلاب تفاوت بسیار زیادی دارد و باید در نظرداشته باشیم که حرکت طوفنده نهاد جهاد سازندگی دوام زیادی نداشت و به یک مجموعه اداری تبدیل شد و ازاقدامات جهادی فاصله گرفت، لذا برای احیای مجدد آن، ابتدا باید دلایل افت حرکت جهادی این نهاد مشخص شود.

ادغام جهاد سازندگی موجب مرگ این نهاد شد

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام عنوان کرد: چنانچه وزارت جهاد کشاورزی به دنبال احیای جهاد سازندگی با هدف افزایش تولید است، بهترین حرکت جهادی را می‌توان در قالب یک تشکل بخش خصوصی تعریف کرد که در قید و بند دولت نباشد، بلکه با یک حرکت مردمی این افزایش تولید شکل گیرد و با مشخص شدن نوع کالای تولیدی با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی می‌توان بدون تحمیل بار مالی ضمن افزایش تولید آن مساله را در سطح کشور برطرف کرد، اما اگر به دنبال بازگشت به شکل دولتی جهاد باشیم دوباره با همان مسائلی که جهاد سازندگی را در آن زمان به انحلال رساند مواجه خواهیم شد، هر چند بحث انحلال مطرح نشد و موضوع ادغام بود، اما ادغامی اتفاق افتاد که موجب مرگ جهاد سازندگی شد.

دانش جعفری همچنین تصریح کرد: دو موضع کلی برای احیای جهاد سازندگی مطرح شده؛ یک موضوع حاشیه شهرها و فقرزدایی از روستاهاست که از سوی رییس جمهور به‌طور مشخص عنوان شده و موضوع دیگرمساله دمیدن روح جهادی در وظایف جهاد کشاورزی است که از سوی وزیر جهاد کشاوزی عنوان شده و درهر دو موضوع می‌توان موضوع ایجاد روحیه و سازمان جهادی را مدنظر قرار داد، اما آنچه که مسلم است باید از اشتباه‌ها و خطاهای گذشته پرهیز کنیم و این رویکرد به‌سمت ایجاد یک سازمان جدید و تحمیل هزینه‌ها نباشد.

وی با بیان اینکه جهادگران فعلی و موسسات خیریه گزینه‌های مناسب برای آغاز این رویکرد هستند، اظهار کرد: باید از تکنولوژی‌های جدید در جهت تسری حرکت جهادی استفاده کنیم و تا حدی از فشارهای مسائل و مشکلات فعلی با این حرکت‌های جهادی تا حد امکان کاسته شود.

روح کلی جهاد سازندگی باید مبتنی بر مشارکت مردم باشد

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام تاکید کرد: روح کلی جهاد سازندگی باید مبتنی بر مشارکت مردم باشد و از ایجاد سازمان جدید خودداری شود.

بروکراسی مانع توسعه شده است

دکتر مهدی مرتضوی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس درباره احیای جهاد کشاورزی گفت: با توجه به فضای حاکم بر مدیریت کشورمتاسفانه در حال حاضر بروکراسی‌ ما به‌شدت زمین‌گیر است و نظام اداری به سمتی رفته که به‌جای اینکه ابزار کارآمد باشد بیشتر به‌عنوان مانع توسعه عمل می‌کند و فرمان‌پذیر نیست، دولت ناچاراز حرکت به سمت الگوهایی است تا بتواند برنامه‌ها و اهداف خود را پیش ببرد.

وی تاکید کرد: سوالات مطرح شده در خصوص احیای جهاد سازندگی، شاید هیچ پاسخی مشخصی نزد هیچ شخصی نداشته باشد آنچه که بسیار با اهمیت تلقی می‌شود شرایط حاکم بر جامعه درهمه ابعاد و لزوم اجرای یک طرح جدید و نو برای برون‌رفت از این شرایط فعلی است، لذا برخی با این تصورکه بازگشت به الگوی جهاد سازندگی و سابقه این نهاد می‌تواند راه‌حلی برای این معضلات باشد این مباحث را مطرح کرده‌اند.

دکتر مرتضوی در ادامه اظهار کرد: یک تئوری  در خط‌مشی‌گذاری وجود دارد به نام «جریان‌ها و دریچه‌ها» و بر این اساس وقتی جریان عمومی مطرح می‌شود سه جریان مساله، راه‌حل و اراده سیاسی باید بهم برسند تا یک دریچه باز شود. در حال حاضر در این جریان، مساله وجود دارد و همه به این نتیجه رسیده‌اند که یک حرکت، شتاب و افق جدیدی باید برای کشور شکل بگیرد. از سوی دیگر اراده سیاسی نیز به سمت این جریان آمده، اما جریان راه‌حل باید تعریف شود تا دریچه جدید ایجاد شود.

وی ادامه داد: حدود 80 درصد برنامه‌های تغییر در دنیا با شکست مواجه می‌شود و دلیل شکست تمامی این برنامه‌ها در مرحله پلن نیست، بلکه در مرحله اجراست، بنابراین با توجه به اراده سیاسی که برای موضوع احیای جهاد سازندگی شکل گرفته، اگر به خوبی طراحی نشود در میان مجموعه‌‌ای از بحران‌های کشور - چنانچه  نظریه‌ای وجود نداشته باشد و مبتنی برآن راه حلی تعریف و تدوین نشود -، با شکست مواجه خواهد شد.

عضوهیات علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه طرح این نظر در شرایط کنونی یک فرصت بزرگی است که باید منطبق بر باید و نبایدهای زمان حال باشد، افزود: این موضوع می‌تواند به نوبه خود یک جریان و نهضت جدید و یک تحول جدیدی را برای کشور ایجاد کند و پیشنهاد می‌کنم چنین نشست‌ها و هم‌اندیشی‌هایی با حضور صاحب‌نظران ادامه پیدا کند تا به راه‌حل منطقی و مشخصی برسیم.

پیشکسوتان جهاد سازندگی؛ سرمایه‌های ملی

مهندس تقی امانپور، معاون اسبق وزارت جهاد کشاورزی و مدیر کانون جهادگران کشور نیز در بخش دیگر از این نشست با اشاره به اینکه هر یک از پیشکسوتان جهاد سازندگی یک سرمایه ملی محسوب می‌شوند، در خصوص برنامه عنوان شده از سوی دولت درباره احیای جهاد سازندگی گفت: به‌طور طبیعی نمی‌توانیم در 42 سال پیش سیر کنیم. اگر درباره جهاد سازندگی صحبت می‌شود، باید متناسب با فضای زمان کنونی باشد و از جهاد سازندگی همان بهره‌ای را ببریم که با ابزار و لوازم، تفکرو رویکردها و فرایندهای امروزی می‌توان از آن استفاده کرد.

وی افزود: اگربخواهیم جهاد سازندگی را تعریف کنیم و تصور ما همان برنامه‌ها و تیزرهای پخش شده عمران و کشت و برداشت گروهی از جوانان در مناطق روستایی باشد به خطا رفته‌ایم، هرچند روزی که جهاد سازندگی تشکیل شد امام خمینی (ره) دستور کاشت گندم برای خودکفایی را داد، اما باید جهاد سازندگی را به درستی تعریف کنیم.

ترس عده‌ای از توانمندی‌های جهاد سازندگی؟

امانپور تصریح کرد: زمانی که جهاد شکل گرفت هدف کمک به مردم بود اما وقتی وارد روستاها شدیم و به دنبال حل مشکلات بهداشتی، درمانی، خدماتی و آموزشی رفتیم کمبودهای روستا از لحاظ فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، احصا و برنامه‌هایی برای آنها تدوین شد و با راه‌اندازی مراکز بهداشت، مدرسه، مسجد، شورا و ... روستاییان به‌گونه‌ای طوفانی به توانمندی رسیدند که برخی از این همه توانمندی ترسیدند و سال 1362 که به دنبال تصویب اساس‌نامه جهاد سازندگی بودیم، عده‌ای از نمایندگان گفتند این جهاد سازندگی با این حجم از توانمندی یک خطر برای نظام محسوب می‌شود!! و بدین ترتیب وظایف فرهنگی جهاد سازندگی را حذف کردند و ما مظلومانه پذیرفتیم و با همان محدودیت‌ها کار جهادی را ادامه دادیم.

وی افزود: جهاد سازندگی درآن زمان به گونه‌ای درخشید که وزارت کشاورزی به بیان برخی مخالفت‌ها با این نهاد پرداخت در حالی‌که جهاد برای تمام اقداماتی که در کشور انجام داد، تولید علم کرد و از کوچکترین برنامه‌ها، بزرگ‌ترین پروژه‌های صادراتی را رقم زد و فناوری‌های جدید را در حوزه آبخیزداری وارد کشور کرد و به‌دنبال آن تحولات زیادی صورت گرفت.

معاون اسبق وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: روزی که جهاد سازندگی تشکیل شد، در جهاد سازندگی خوزستان با دانشگاه جندی‌شاپور قراردادی منعقد شد که  در تابستان 1358 آمار روستاها برآورد شود که نخستین آمارگیری ایران پس از انقلاب بود، لذا جهاد با چشم بینا و نگاه علمی فعالیت کرده است و این‌گونه می‌توان جهاد سازندگی را  تعریف کرد که جهاد سازندگی با ایجاد هم‌افزایی و توانمندسازی روستاییان از جامعه هدف تحت برنامه خود حمایت کرده و آنها را به سمت بهترین شرایط ممکن سوق داده است.

وی گفت: جهاد سازندگی فقط در بخش فرش از آموزش تا ایجاد ساختار، ایجاد ابزارهای فناوری و راه‌اندازی تعاونی‌ها و برگزاری نمایشگاه‌های جهانی، فرش ایرانی را ارتقا داد، بنابراین جهاد سازندگی در زمان حیات خود در بازار هدفش که حوزه کشاورزی و روستایی بود هم‌افزایی ایجاد کرده است. در واقع به روستاییان، توانمندی را در همه زمینه‌ها آموزش داد.

امانپور گفت: رویکرد جهاد سازندگی که امروز به‌عنوان مدیریت جهادی شناخته می‌شود، ایجاد هم‌افزایی و توانمندی‌سازی دست‌اندارکاران است که می‌تواند درهر جامعه هدفی از جمله کشاورزی، نفت یا هربخش دیگری باشد.

مدیریت جهادی با مشارکت مردمی

مدیر کانون جهادگران کشور با بیان اینکه امروز در بخش‌های مختلف کشور اعم از اشتغال، بیکاری، حاشیه‌نشینی و پیری جمعیت مواجه هستیم، خاطرنشان کرد: در همه بخش‌ها، کشور با بحران‌های اساسی روبروست و برای حل این معضلات به مدیریت جهادی نیاز داریم و باید به صورت مشارکت مردمی در این امر از جهاد سازندگی استفاده کرد.

وی گفت: با وجود 10 هزار موسسه خیریه، 100 هزار نیکوکار و 67 هزار گروه جهادی که همه از ظرفیت‌های ملی کشور محسوب می‌شوند، می‌توان با رویکرد مدیریت جهادی از این ظرفیت‌ها برای حل مشکلات فعلی استفاده کرد.

وی با بیان اینکه با وجود کم‌آبی و بی آبی، کشاوزی همچنان قابلیت خلق شغل و افزایش تولید ناخالص ملی را دارد، افزود: ما کشور خودمان را نمی‌شناسیم. باور دارم ظرفیت‌هایی در کشور وجود دارد که می‌توانیم تولید ناخالص ملی را به بیش از 5 هزار میلیارد دلار افزایش دهیم، همانند کشت انواع گونه‌های گیاهی از جمله زعفران و فرآوری آن که می‌تواند ظرفیت بالایی برای افزایش تولید ناخالص ملی باشد.

شرایط نیازمند یک جهاد سازندگی جدید است

امانپورگفت: علل شکل‌گیری جهاد سازندگی شرایطی بود که به‌وجود آمده بود. آن زمان یک نیاز واقعی جامعه بود، امروز هم بعد از 42 سال در شرایطی هستیم که علل ایجاد یک جهاد سازندگی جدید فراهم شده است و حکمرانی با چالش‌های بنیادین روبرو شده  که حل این چالش‌ها با رویکردهای سیاسی جاری حکمرانی غیر ممکن است.

وی گفت: متاسفانه تمامیت‌خواهی، مبارزات جناحی، فرصت‌طلبی‌ها و رانت‌خواهی‌ها و هر آنچه که بر شئونات نظام حاکم شده، نمی‌تواند ادامه پیدا کرده و به رستگاری و توسعه کشور منجر شود و تنها چیزی که می‌تواند این شرایط به‌وجود آمده را اصلاح کند، تفکر جهادی است.

معاون اسبق وزارت جهاد کشاورزی تاکید کرد: امروز باید همه به این وفاق برسیم و موظف باشیم که برای شکل‌گیری یک جریان قدرتمند که بتوانیم حتی به تنهایی هم شده جهاد سازندگی را مجدد احیا کنیم و با توجه به اینکه به‌تدریج فشارها و محدودیت‌هایی که بر حاکمیت تحمیل می‌شود، فضایی را برای شکل‌گیری یک  نهضت دوباره ایجاد می‌کند، صاحب‌نظران و متخصصان  تلاش کنند که این نهضت جدید به نفع مردم، جامعه و تمدن‌سازی آینده باشد.

دکتر محمد حسين عمادی، استاد دانشگاه و نماينده سابق ايران در فائو در بخش دیگری از این نشست با بیان این پرسش که آیا نیاز به احیای جهاد سازندگی هست، اظهار کرد: جامعه  ما نه تنها با مشکلات اوایل انقلاب همراه است، بلکه  مشکلات بسیار دیگری نیز به‌وجود آمده است؛ از بعد شکاف شهر و روستا، از منظر تحول اقتصادی، متحول کردن تولید در کشور و بسیاری از مشکلاتی که 40 سال پیش وجود نداشت، اما امروز این مشکلات از جمله سالمندی جمعیت و مهاجرت از روستا به شهر به‌وجود آمده است.

وی گفت: با توجه به تجربیاتی که وجود دارد از جمله از بعد ساختار تشکیلاتی، وزارت شدن جهاد سازندگی و ادغام آن، این روند را نشان داد که حاکمیت و نظام با ساختاری که بخواهد در حکمرانی دخالت کند، نمی پذیرد، بنابراین احیای تشکیلات امکان‌پذیر نیست.

جهاد سازندگی سیستم‌سازی نشد

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما دچار یک خطای استراتژیک شده‌ایم، گفت: به گفته بسیاری از کسانی که در داخل و خارج جهاد سازندگی، آن‌را مطالعه کرده‌اند این است که جهاد سازندگی را سیستم‌سازی نکردیم در حالی‌که جهاد سازندگی باید برای ادامه حیات خود یک فرمولاسیونی می‌ساخت که امکان انتقال آن از نسلی به نسل دیگر شکل می‌گرفت همانند دی. ان. ان. که قابلیت انتقال دارد و ما نتوانستیم چنین برنامه‌ای را تدوین کنیم، لذا نیروهای جهاد سازندگی در حاضربین 50 تا 70 سال سن دارند و تجارب آنها نیز به نسل‌های بعدی هم انتقال نیافته است.

نماينده سابق ايران در فائو تصریح کرد: از یک‌سو با تغییرات شرایط مکانی و زمانی برخی محدودیت‌ها نیز شکل گرفته و چون نتوانستیم دی. ‌ان. ‌ان. جهاد سازندگی را از دیدگاه سخت‌‍افزاری و نرم‌افزاری به یک مکتب تبدیل کنیم با مشکلاتی به لحاظ فرهنگی بین نسل‌ها مواجه هستیم، از سوی دیگر به فکر پویایی جهاد نبودیم تا ماندگار شود و لازمه این ماندگاری تئوریزه کردن سیستم بود که اتفاق نیفتاده است.

پیشنهاد یک استاد دانشگاه فلوریدا برای احیای جهاد سازندگی در ایران

در بخش‌هایی از این نشست حاضران در این کلاب به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند. اریک لوو، استاد دانشگاه بین‌المللی فلوریدای آمریکا که از مهمانان این نشست بود نیز با اشاره به موضوع پایان‌نامه دکترای خود که برای نخستین بار در سطح جهان درخصوص شکل‌گیری جهاد سازندگی در ایران انجام داده است و کتابی نیز با عنوان «جهاد سازندگی در ایران، توسعه روستا و تثبیت نظام بعد ازانقلاب 1357» گفت: من در مورد تاریخ جهاد سازندگی در ایران پایان نامه‌ای را در مقطع دکترا دفاع کرده‌ام و با همین موضوع کتابی را نیز منتشر کرده‌ام و برای نگارش این پایان نامه و کتاب از سال 2009 تا 2011 میلادی به ایران سفر کردم تا بتوانم زبان فارسی را آموزش ببینم.

وی افزود: در مورد تاریخ و فعالیت‌های جهاد سازندگی در ایران و توسعه روستایی تحقیقات زیادی انجام داده‌ام که هر دو منتشر شده است. چند روز پیش در خبرگزاری ایرنا مقاله‌ای درباره احیای جهاد سازندگی منتشر شده بود که من آن را مطالعه کردم که نکاتی درباره چالش‌های حاشیه‌نشینی و بیکاری در روستاهای کشور عنوان شده بود.

وی افزود: جهاد سازندگی اهدافی داشت، اهدافی که جمهوری اسلامی ایران به اندازه کافی  به آن دست نیافته است البته این مشکل ممکن است در  کشورهای حال توسعه یا توسعه یافته نیز رخ دهد. طبق موارد عنوان شده در این مقاله احیای جهاد سازندگی، امروز مستلزم مطالعه چشم‌اندازهای روستایی و شناخت جمعیت استانی و روستایی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است که طی 40 سال گذشته تغییرات زیادی داشته است.

این استاد دانشگاه فلوریدا همچین ادامه داد: تغییرات آب و هوایی و تغییراتی که طی این سال‌ها در اقلیم روستایی ایران شکل گرفته نیز باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد. اگر احیای جهاد سازندگی به‌عنوان یک پروژه مهم به‌درستی اجرا نشده و با شکست مواجه شود‌، می‌تواند در روحیه جوانان گذشته ایران تاثیر منفی داشته باشد، لذا باید در مورد این تفکر کرد.

مشارکت مردم در احیای جهاد سازندگی ضروری است

اریک لوو گفت: برای احیای جهاد سازندگی پیشنهاد می‌کنم این اقدام با مشارکت مردمی و استفاده از پتانسیل خود روستاییان باشد همچنین تاکید می‌کنم که این اقدام با همکاری نخبگان استانی و روستایی و همراه با ارزیابی‌ها و اولویت‌بندی‌ها مورد بررسی قرار بگیرد.

وی افزود: پیشنهاد دیگرم این است که احیای جهاد سازندگی باید با مشارکت‌های عمومی و خصوصی و همکاری دولت با جامعه مدنی برای مقابله با برخی چالش‌های حال حاضر روستاهای ایران صورت گیرد و با توجه به اینکه شرایط مکانی و زمانی مشارکت مورد توجه باشد، بنابراین احیای جهاد سازندگی به معنی گذشته آن با توجه به تغییرات بسیار زیاد بروکراتیک، اقلیم و جمعیت ایران و جابجایی و نسبت سکونت روستا به شهر مستلزم توجه مضاعف است و باید از ایده‌های جهاد سازندگی برای بهبود سیستم اداری ایران استفاده شود.

شرایط متفاوت برای احیای جهاد سازندگی

لطف‌الله سعیدی فعال در بخش معدن و صنایع نیز به عنوان میهمان در بخشی از این نشست گفت: بازگشت به الگوی مدیریتی نهاد جهاد سازندگی و احیای این نهاد که در سال‌های ابتدای انقلاب شکل گرفت و خدمات موثر و ماندگاری را در مناطق روستایی دوران جنگ و دفاع مقدس ارائه داد در حال حاضر بسیار متفاوت است، چرا که تعلق خاطر و انگیزه‌های آن زمان با شرایط فعلی کشور قابل مقایسه نیست لذا با توجه به این تفاوت مهم، زمان حال با دوران اول انقلاب باید از ابعاد و رویکردهای دیگری موضوع احیای جهاد سازندگی را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

وی افزود: آنچه که امروز امکان احیا و پرداختن به آن وجود دارد باید مورد بحث باشد و اگر مقرر به تعریف سازوکار جدیدی هستیم باید براساس این رویکردهایی باشد که امکان احیای آن وجود دارد.

توسعه تزریقی مردود است

سعیدی ادامه داد: از سال‌های گذشته همواره بحث توسعه مناطق روستایی و ایجاد اشتغال و جنبه‌های مختلف مطرح  بوده اما باید به این پرسش پاسخ داد که آیا امکان تزریق این فرایندها از خارج روستا به این مناطق وجود دارد یا باید از درون خود روستا و با مشارکت گسترده خود روستاییان شکل بگیرد؟ که درهمان زمان از هر دو روش اقداماتی صورت گرفت و امروز هم هر دو نگاه باید وجود داشته باشد.

وی گفت: صرف برگزاری اردوهای جهادی و سازماندهی و ارسال خدمات به مناطق روستایی در قالب کارهای عمرانی و غیره نمی‌تواند کار جهادی باشد کما اینکه پیش از این هم نبود. جهاد سازندگی با رویکردی که رییس جمهور اعلام کرده یعنی باید بر اساس آن باید ازمهاجرت جلوگیری کرده، حاشیه‌نشینی را محدود کرده و موجب افزایش تولید و اشتغال و درآمد روستاییان باشد و این مهم، جز با استفاده از ظرفیت خود روستاییان، آن هم بدون آموزش و توانمندسازی و ارائه تسهیلات و خدمات توسعه‌ای امکان‌پذیر نیست.

وی گفت: در دوره‌ای که جهاد سازندگی به‌معنای واقعی فعالیت داشت، اقداماتی از قبیل شوراها، بسیج سازندگی و واحد وام روستایی برای توانمندسازی مالی آنها صورت گرفته و تجربه این فعالیت‌ها را داشتیم، لذا تنها رویکردی که در حال حاضر قابل بررسی است این است که چه اقداماتی باید صورت گیرد تا روستاییان را سازماندهی و توانمند کنیم تا با مشارکت گسترده این قشر در قالب انجمن‌هایی متشکل از خود روستاییان بتوانیم توسعه روستایی را در دستور کار قراردهیم.

دکتر احمد ترک‌نژاد، استاد دانشگاه یکی دیگر از حاضران در این نشست در ادامه با بیان اینکه «احیای جهاد سازندگی چرا و چگونه؟» موضوعی است که از چندین دیدگاه قابل بررسی است، اظهار کرد: دولت جدید شاید بر این باوراست که امروز با توجه به شرایط حاکم بر روستاهای کشور اگر جریانی جهاد به خود بگیرد، می‌تواند مسائل را حل کند در حالی‌که این‌گونه نیست و کشور با تحولات بسیار عمیق داخلی روبرو شده است که تنها بخشی از آن نمایان شده و بسیاری از معضلات آن پنهان است.

وی افزود: طی 42 سال گذشته، وضعیت دنیا تغییر کرده و اتفاقات زیادی رخ داده و به‌ویژه در یک دهه آینده دنیا در معرض تحولات گسترده‌ای قرار می‌گیرد به‌طوری که تا سال 2030 به اندازه اقتصاد فعلی جهانی که 85 تریلیون دلار است، به حجم اقتصاد جهانی افزوده خواهد شد و این ناشی از این است که کشورهایی که به سرعت در حال توسعه هستند، دیدگاه‌ها و نگرش‌های جدیدی را دنبال می‌کنند که این سرعت توسعه خود نتیجه دیجیتالی شدن دنیاست. 

فقر دامن روستا و شهر را گرفته است

وی با اشاره به اینکه در دنیا تغییرات زیادی صورت گرفته و این تغییرات با سرعت ادامه دارد، گفت: این در حالیست که ما به دنبال حل مسئل کشور با همان شیوه 40 سال پیش که خاص و اقتضای آن زمان انقلاب بود، هستیم.

وی همچنین تصریح کرد: به نظر می‌رسد آنچه که موجب شده تا مسئولان کشور به احیای جهاد فکر کنند از یک سو ناشی از فقری است که دامن شهر و روستا را گرفته، از سوی دیگر منابع به شدت تحلیل رفته، محیط زیست کاملا آسیب دیده و مسائل مختلفی که منجر به افزایش فقر در جامعه روستایی شده است.

دولت روحانی توجهی به برنامه معیشت و منزلت روستایان نکرد/ برای 17 میلیون جمعیت آماده به کار تنها 3 میلیون  شغل ایجاد شده

به گفته این استاد دانشگاه در حال حاضر حدود 23 میلیون جمعیت روستایی در کشور وجود دارد و حدود 12 میلیون  روستایی نیز در اثر فقر مهاجرت کرده و به حاشیه شهرها پناه برده‌اند که بنده در برنامه اول و دوم دولت روحانی بحث معیشت و منزلت روستاییان را مطرح کردم که هیچ توجهی به این مساله نشد، این در حالی است که حدود 23 میلیون نفر از جمعیت کشور در شرایط نامطلوبی قرار دارند و با این بلایی که بر سر منابع تولید کشاورزی آمده است، اساسا کشاورزی همانند گذشته ظرفیت فقرزدایی در روستاها را ندارد.

وی افزود: طی 16 سال گذشته، 17 میلیون نفر جمعیت وارد سن کار شدند در حالی که تنها 3 میلیون اشتغال ایجاد شده و در مناطق روستایی که وضعیت و آمار بیکاری بسیار نامناسب‌تر شده است. بنابراین باید از این منظر مساله را بررسی کنیم که چگونه باید برای بخشی از جمعیت که در مناطق روستایی ساکن هستند، برنامه‌ریزی کنیم و به‌عنوان یک پروژه بزرگ به آن نگاه کنیم.

12 میلیون حاشیه‌نشین؛ تهدیدی بزرگ برای کشور

ترک‌نژاد ادامه داد: ما باید به سمت توانمندسازی، توسعه مشارکت‌پذیری، توسعه فعالیت‌های فرهنگی، تولید غیرکشاورزی و تولید خدمات با بهره‌مندی از نیروی خدمات ارزان‌تر جامعه روستایی برویم، چرا که از دیدگاه امنیت ملی نیز بسیار حائز اهمیت است و وجود 12 میلیون حاشیه نشین به شدت تهدید بزرگی برای مناطق شهری است.

وی همچنین خاطرنشان کرد: نه تنها مناطق روستایی نیازمند تغییر نگرش‌هاست بلکه با توجه به اتفاقاتی که در دنیا رخ داده، باید در برنامه توسعه‌ای کشور نیز نگرش‌ها را تغییر دهیم. امروز بنگاه‌های اقتصادی که در جهان شکل گرفته و طی 10 سال ارزش اقتصادی این بنگاه‌ها به 300 میلیارد دلار یعنی 15 برابر فروش نفت ایران در 4 سال گذشته رسیده است.

ترک نژاد با بیان اینکه امروز جای پرداختن به روش‌های چهار دهه پیش برای حل مسائل نیست، تاکید کرد: باید بپذیریم که جوانان امروز بسیار متفاوت از جوانان اوایل انقلاب هستند و اساسا آن نسل با همان دیدگاه دیگر وجود ندارد. بررسی دیدگاه‌های نسل‌های دهه 70 و 80 کاملا نشان‌دهنده تفاوت در نگرش‌های نسلی است، نسل زمان انقلاب یک بار به‌وجود آمد و تمام شد، بنابراین چرایی طرح احیای جهاد از سوی دولتمردان نشان می‌دهد که به دنبال یک راهکار برای این مناطق باشند و باید راهکاری برای آنها تدوین شود وگرنه این تعداد جمعیت به شمار مصیبت‌های بیشتر مناطق شهری افزوده خواهد شد.

وی با تاکید بر اینکه بی تردید باید برای این بخش از جامعه اقداماتی عاجلی صورت گیرد، ادامه داد: چرایی موضوع کاملا روشن است اما برای چگونگی آن باید ازتجربیات جهان با نگاه به آینده استفاده کرد. امروز با دیجیتالی شدن دنیا باید برنامه‌های استراتژیک برای توسعه را به گونه‌ای تدوین کرد که هم‌پای این شبکه‌ای شدن بوده و دسترسی برای منابع تکنولوژی، منابع  انسانی، منابع مدیریتی و منابع مالی  ایجاد کند.

به گفته این استاد دانشگاه درحال حاضر بیش از 900  تریلیون دلار منابع مالی وجود دارد که به دنبال پروژه هستند، لذا اگر برنامه و هدف از اجرای آن مشخص شود می‌توان گفت برای این  مناطق چه برنامه‌ریزی می‌توان انجام داد.

وی همچنین عنوان کرد: امام آن زمان با پشتوانه یک تفکر استراتژیک، نهادی را برای توسعه پایگاه پایدار حامیان نظام جمهوری اسلامی ایجاد کرد و تا به امروز این تفکر با انرژی بالا همچنان در نقش یک پشتوانه محکم ایفای نقش کرده که نمونه روشن آن را می‌توان در میزان مشارکت جامعه روستایی در انتخابات ریاست جمهوری دید.

امروز نیز این جامعه روستایی در فقدان و فقر سرمایه‌های اجتماعی در مناطق شهری می‌تواند تبدیل به یک فرصت برای خروج از این بن بستی باشد که به هر دلایلی درآن گرفتار شده‌ایم.

این استاد دانشگاه همچنین گفت: امروز ضرورت توجه به بخشی از جغرافیای ایران به نام روستا شکل گرفته که می‌تواند نه تنها فرصتی برای احیای مجدد جهاد سازندگی و هم‌افزایی باشد بلکه با تمرکز بر این جغرافیا می‌توان این مناطق را به مراکز مولد چند بعدی تبدیل کنیم تا فرصتی برای انتقال خودخواسته حاشیه‌نشینان شهری به روستا شکل گیرد.

ترک نژاد گفت: باید از این اراده سیاسی و گفتمان پیش آمده برای نجات انقلاب اسلامی استفاده کنیم، بر این اساس می‌توانیم سیستمی را تعریف کنیم که نقش راهبردی جریان توسعه مناطق روستایی را از طریق تجهیز منابع مختلف انجام دهد که راهکارهایی برای این وجود دارد و لازم است تا در اتاق‌های فکر این روش‌ها احصا و در قالب یک پیشنهاد به دولت ارائه شود.

دکترعلی شمع آبادی نیز به عنوان یکی دیگر از حاضران در این نشست مجازی با اشاره به اینکه چرا جهاد سازندگی از همان ابتدا در برخی زمینه‌های دچار انحراف و تضعیف و در نهایت منجر به انحلال شد، گفت: اگرهر نهاد، ساختار و تشکیلات جدیدی چه به عنوان جهاد سازندگی و یا در راستای ارزش‌های فرهنگی و مدیریتی جهاد سازندگی شکل بگیرد، ممکن است با همان تهدیدها مواجه شود لذا نیازمند یک واکاوی تاریخی در این زمینه هستیم.

وی افزود: در حال حاضر دولت جدید درصدد حل معضلات و مشکلات جامعه برآمده است و اگر بنا به اراده سیاسی که شکل گرفته در تلاش برای ایجاد یک ساختار و برنامه جدیدی هستیم، باید نقاط قوت را برجسته کنیم و با توجه به اینکه نمی‌توان بین سیستم‌ها و قوانین بروکراسی جاری دنیا و روحیه جهادی اشتراک ایجاد کرد، لذا مخالف استفاده ازنام جهاد سازندگی برای چنین اقدامی هستم، چون ممکن است نام جهاد سازندگی مخدوش و حتی تحقیر شود.

وی گفت: اگر به سمت ظرفیت‌های موجود حرکت کنیم و دولت مجموعه‌ای را در خارج از یک وزارتخانه ایجاد کند و یا جهاد کشاورزی را متولی چنین طرحی کند، به‌شدت مخالف هستم. اگر جهاد کشاورزی به دنبال متحول کردن خود است از نام و ارزش‌های «جهاد» که درعنوان وزارتخانه نیز قرار دارد، استفاده کند، اما اینکه بخواهند سازمانی جدید تشکیل شود، نمی‌تواند مساله‌ای را حل کند.

ظرفیت‌های پنهان و آشکار

سید حمید کلانتری، مدیرعامل انجمن بهره‌وری ایران که مدیریت این نشست را بر عهده داشت، در جمع‌بندی این نشست با بیان اینکه ظرفیت‌های آشکار و پنهانی در جامعه روستایی کشور وجود دارد که قابل شناسایی، برنامه‌ریزی  مدیریت و بهره‌برداری اصولی است، خاطرنشان کرد: مدیریت منابع آب، کشاورزی، ایجاد خدمات جدید در روستاها، مدیریت صنایع دستی و روستایی و حرکت‌ها در جهت حفظ آب‎خیزداری و خاک و منابع طبیعی و بهره‌ورشدن منابع ملی می‌تواند بخشی از این ظرفیت‌ها باشد و همچنین از تخریب محیط زیست نیز جلوگیری کند. البته این گام‌ها باید در راستای وضعیت و اقتصاد امروز کشور و مبتنی بر نوآوری و فناوری و اقتصاد نرم‌افزار و دیجیتال و ثروت آفرین باشد. همچنین در احیای جهاد سازندگی باید  سازوکاری تعریف شود که با احصای نقاط کور توسعه روستا به مفهوم اقتصادی، اشتغالزایی و کارآفرینی و توانمندسازی با اختیاراتی که از رییس جمهور دریافت می‌کند بتواند تصمیماتی را اتخاذ کند که به‌جای مهاجرت از روستا مهاجرت معکوس شکل گیرد.

مطالب مرتبط: