در هفتمین عصرانه بهرهوری انجمن بهرهوری ایران، راهكارهای مختلف برای افزايش بهرهوری در خانه و خانواده ارایه شد.
هفتمین عصرانه بهره وری انجمن بهره وری ایران با موضوع «بهره وری در خانواده» عصر روز یکشنبه 25 آبان ماه 1399 با حضور صاحبنظران برگزار شد. در این جلسه دکتر قاسم انصاری رنانی، دكتر زهرا شجاعی، دكتر علی اصغر احمدی و مهندس سید حمید کلانتری به بیان دیدگاه های خود در زمینه بهره وری در خانه و خانواده پرداختند که مشروح آن به شرح ذیل است. شايان ذكر است که شرکت کنندگان در این نشست به صورت آنلاین مباحث را دنبال می کردند.
12 استراتژی برای بهره ور بودن خانواده
دکتر قاسم انصاری رنانی
اگر مراحل شکل گیری جامعه تاکنون شامل دوره شکار، دوره کشاورزی، دوره صنعتی، دوره فراصنعتی و دوره دو فضایی (فضای واقعی و فضای مجازی) را بپذیریم، شکل گیری خانواده در ابتدای دوره کشاورزی بوده است. بعد از اینکه انسان از دوره شکار به دوره کشاورزی روی آورد و از سرگردانی به استقرار پناه برد و تصمیم گرفت تا در یک محیط مشخص استقرار پیدا کند تا هم بتواند خود را حفظ کرده و هم بتواند بهتر زندگی کند. در این مرحله پایه های اولیه زندگی خانوادگی آغاز شد، چرا که پیش از آن افراد به دنبال غذا و سرپناه بودند و اگر ازدواجی به صورت تصادفی نیز اتفاق می افتاد، مرد و زن جدا می شدند و چیزی به نام خانواده وجود نداشت. وقتی استقرار در زمین کشاورزی رخ داد و افراد دور هم جمع شدند و قبیله و طایفه ایجاد شد و قبایل در محل های مختلف که آب وجود دارد، شکل گرفتند، خانواده اهمیت خودش را پیدا کرد.
ژوف کسل معتقد است که انسان آزاد کسی است که هیچ بامی بر سرش سایه نیانداخته باشد. انسان وقتی صاحب خانه شد، دیگر آزاد نیست. انسان دوره کشاورزی صاحب خانه شده، استقرار یافته، انواع حیوانات و گیاهان را جمع کرده و به حفظ خود و حفظ آنها پرداخته، بنابراین دیگر آن آزادی دوران سرگردانی و دوره شکار را نداشت. بر اساس آنچه که تاریخ نویسان مطرح می کنند، پایان دوره شکار و آغاز دوره کشاورزی حدود 10 تا 12 هزار سال قبل بوده که تقریبا مترادف با ظهور حضرت آدم علیه السلام است و نشان می دهد که خداوند به ضرورت نیاز این تجمع، الهامات خود را از طریق حضرت آدم به انسان می رساند. شکل گیری خانواده در اوایل دوره کشاورزی به ضرورت استقرار در یک منطقه و حفظ خود و مایملک است.
تفاوت خانه در قرن بیستم و قرن بیست و یکم
تصویری که از خانه تا پیش از قرن بیستم وجود دارد تا تصویری که خانه و تربیت کودک از اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم شکل می گیرد، متفاوت است. تا اواخر قرن بیستم عنوان می شد که عوامل موثر بر تربیت اعضای خانواده و کودک، شامل سه ضلع مثلث خانه، مدرسه و محیط می شود. بر همین اساس، خانه یک رکن اساسی برای تربیت کودک بود و پس از آن مدرسه و محیط به خصوص در محیط، همسالان اهمیت داشتند. این روند تا پایان قرن بیستم ادامه داشت، ولی با ظهور فضای مجازی و رونق گرفتن آن در اوایل قرن بیست و یکم، علمای تربیت مطرح می کنند که دیگر آن مثلث سه ضلعی (خانه، مدرسه، محیط) بر هم خورده و در حال حاضر ذوزنقه ای شکل گرفته و یک عامل اساسی دیگر به آن اضافه شده و بُعد این عامل اساسی بسیار فراتر از خانه، محیط و مدرسه است. البته در فضاها، تربیت ها و کنترل های مختلف این تاثیر متفاوت است. این بُعد، رسانه است. تاثیر بُعد رسانه از خانواده، مدرسه و محیط در تربیت کودک بیشتر بوده، بنابراین اگر به بهره وری در خانواده پرداخته می شود، در حال حاضر باید مساله رسانه را نیز جدی گرفت و برای یادگیری و کنترل آن، آموزش داده شود. البته این کنترل اجباری نیست، چرا که امکان ندارد بتوان از دسترسی بچه ها به اینترنت و فضای مجازی جلوگیری کرد. بنابراین باید ارائه آموزش ها و ایجاد فرهنگ لازم و فضای مناسب برای تربیت صحیح بچه ها با توجه به چهار بعد خانه، مدرسه، محیط و به خصوص رسانه مورد توجه قرار گیرد.
راهکارهایی برای بهره وری و خوشبختی خانواده
بنابراین استراتژی برای ارتقای بهره وری در خانواده، شامل 12 راهکار برای خوشبختی خانواده با در نظر گرفتن چهار عامل مذکور است.
- مشخص کردن هدف برای رسیدن به خوشبختی. بر این اساس اگر خانواده برای خوشبختی هدفگذاری نکرده و برای خود هدفی تعریف نکند، در گام اول برای رسیدن به خوشبختی متوقف خواهد شد. چند موضوع نیز باید در این زمینه موردنظر قرار گیرد. ابتدا باید هدف های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت مشخص شود. درباره بلندپروازی در اهداف بلندمدت نباید نگران بود. بنابراین باید بلندپرواز بود. با در نظر گرفتن واقعیت های زندگی، برای رسیدن به اهداف زندگی حتما باید برنامه ریزی کرد و مهم تر از برنامه ریزی، عمل کردن به برنامه هاست.
- انتخاب راه هایی برای آرامش روحی و تخلیه روانی. در حال حاضر، فضا پیچیده و ابهام انگیز است، سکوت عارفانه، بیرون رفتن از محیط تنش، معاشرت با دوستان همدل و ارتباط های ساده و دوستی داشتنی می تواند به آرامش و تخلیه روانی کمک کند.
- رعایت نظم و ترتیب در زندگی شخصی، خانوادگی، کاری و اجتماعی. همه اینها به یکدیگر متصل است. افکار اضافی نیز باید از زندگی خارج شود. خیلی نباید در کوتاه و میان مدت، ایده آل گرا بود. ذهن را باید مرتب کرده و بر آن موضوعاتی که می تواند عملیاتی شود، تمرکز کرد.
- انجام کارهای خوب و معاشرت با دوستان خوب. زیاد دوست بازی نباید کرد، ولی انتخاب چند دوست خوب و معاشرت بیشتر با آنها ضروری است. به معاشرت با دیگران به حد لازم باید بسنده کرد. باید سعی کرد از زمان به خوبی استفاده شود.
- آرامش دادن به ذهن. اگر هدفگذاری می شود، باید به هدفگذاری ایمان داشت. اگر ایمان به هدف وجود نداشته باشد، این باور شکل مي گیرد که این اهداف مناسب نیست و ذهن از آرامش خارج می شود. کارهای مفید، دعا، ذکر خدا و عبادت و یک زندگی عاشقانه، محبت در زندگی، حتی زبان محبت به شکل مصنوعی در این زمینه موثر است.
- انتخاب لذت های کوچک و ساده. پوشیدن لباس های ساده، انتخاب وسایل زندگی بدون زرق و برق، رفتن به میهمانی های ساده، کوتاه و کم هزینه، مصرف خوراکی ها و نوشیدنی ها سالم و مفید از جمله لذت های کوچک و ساده است که به زندگی آرامش می دهد و به گسترش بهره وری در خانواده کمک می کند.
- ایجاد و گسترش عشق در زندگی. آن کارهایی که بیشتر دوست داشتنی است، باید انجام داد. نه اینکه هر کاری دوست داریم، خوب است. اول باید کارهای خوب را انتخاب کرد و بعد انجام داد. همان طور که بهره وری، درست انجام دادن کار درست است. کارهایی که برای خود ناپسند است، ضروری نیست و دوری کنید، حتی اگر برای انجام آن دلیل وجود دارد.
- غذای مناسب. وعده های غذایی باید جدی گرفته شود. به خصوص صبحانه بسیار مهم تر از وعده های غذایی دیگر است. شیوه های مناسب برای غذا خوردن مهم است و غذا را باید با میل صرف کرد. از خوردن هر غذایی باید اجتناب کرد. بیشتر از سبزیجات استفاده شود. به اندازه و پیش از زمان سیری، غذا خوردن را باید متوقف و از غذا و نوشابه های سالم باید استفاده کرد.
- ورزش، تفریح و گردش. حتما هر روز باید حداقل نرمش صبحگاهی یا نرمش بین روز را مدنظر قرار داد تا حالت انعطاف بدن حفظ شود. هر کاری که انجام می شود، باید سعی کرد همراه با تفریح باشد و از آن لذت برد. اگر کاری با لذت همراه نیست، حتما می توان در کنارش لذتی ایجاد کرد. به عنوان مثال: این کار را برای خدا انجام می دهم و خدا رو شکر که می توانم این کار را انجام دهم، هر چند برای من سخت است. باید برای گردش، دیدن طبیعت، زیارت و سیاحت وقت گذاشت. خیلی نباید به دنبال پول بود، نه اینکه اصلا به دنبال پول نباشیم، چون زندگی بدون پول امکان پذیر نیست. اما نباید فکر کرد هر چه پول بیشتر باشد، خوشبختی بیشتر است.
- یاد گرفتن «نه گفتن» به موقع و به جا. اول باید یاد گرفت تا آنجا که امکان دارد «بله» بگوییم، این خیلی خوب است. ولی «نه گفتن» را نیز باید یاد گرفت. یکی از بیشترین آسیب هایی که بچه ها با آن مواجه می شوند، به خاطر این است که نه گفتن را بلد نیستند. حتی به مشکلات باید «نه» گفت، به این معنا که اجازه ندهیم مشکلات بر ما فائق شود، بلکه ما باید بر مشکلات مسلط شویم.
- دارا بودن رفتار و ظاهر مناسب. لباس ساده بپوشیم، ولی آراسته بپوشیم. لباسی را انتخاب کنیم که خودمان دوست داریم. از سخنان مناسب، موردپسند و زیبا به جای عبارات رکیک باید استفاده کرد تا هم خود و هم دیگران لذت ببرند. آراستگی ظاهری نشان شخصیت است. سعی شود تا شخصیت به زیبایی شکل گیرد. آراسته قدم برداریم. الگوهای مناسب را باید در زندگی انتخاب کرد؛ الگو در لباس پوشیدن، صحبت کردن، تربیت، رفتار و زندگی.
- داشتن روح بزرگ. روح خود را نباید به چیزهای کوچک فروخت. ممکن است حق با ما باشد، ولی باید سعی کنیم گذشت کنیم. دیگری به ما زور گفته است، اما ندید بگیریم. کسی حرف زشت می زند، تاییدش نکنیم اما سکوت کنیم . رفتار اخلاقی داشتن، حق طلب بودن و عدالت خواهی در این زمینه موثر است.
نقش فضای ارتباطی خانواده در بهره وری سرمایه انسانی
دکتر علی اصغر احمدی
این امر مسلمی است که بهره وری با سلامت در ارتباط است و بهره وری یک همبستگی مثبت با سلامت دارد. هر میزان انسان ها به جهات گوناگون سالم تر باشند، بهره وری بیشتری هم خواهند داشت. این یک استنباط منطقی است. البته موضوع این گفتار، بیشتر بر سلامت روانی متمرکز است، چنانچه موضوع سلامت جسمانی شناخته تر شده است، در حالی که هنوز مفهوم سلامت روانی و مسائلی مثل اضطراب، وسواس، افسردگی، نگرانی، آشفتگی فکری در جامعه گنگ است. حتی اگر نتوانم با قاطعیت بگویم که سلامت جسمانی با بهره وری ارتباط دارد، ولی با قاطعیت می توان گفت که سلامت روانی با بهره وری ارتباط مستقیم دارد و به میزان بسیاری زیادی بهره وری انسان را حداقل در زیست و زندگی انسانی یعنی لذت و بهره بردن از زندگی و به زیستی تحت تاثیر قرار می دهد. انسانی که خوشحال تر بوده و از زندگی خود راضی است، بهره ورتر است.
خانواده؛ زيستگاه مهم انسان
سلامت و به زیستی روان در بهره وری از زوایای مختلف قابل بررسی است. اما با توجه به اینکه موضوع بحث، «بهره وری در خانواده» بوده، بنابراین تمرکز بر روی موضوع به زیستی روان در خانواده و فضای آن است. خانواده زیستگاه بسیار مهم انسان هاست. مهم ترین نمودهای سلامت روانی را می توان در خانواده دریافت کرد، بنابراین خانواده مهم ترین نهادی است که می تواند عهده دار تکفل سلامت روحی و روانی جامعه باشد. بر اساس آمارها و مشاهدات بالینی، وضعیت سلامت و رضایت روانی جامعه بسیار آشفته است. همه گیری شناسی نشان می دهد 25 درصد مردم جامعه ما بیماری روانی دارند، البته بیمار روانی به معنای آن حالات روانی خاص همراه با توهم و هذیان نیست، بلکه مواردی مثل افسردگی، وسواس، اضطراب، بیش فعالی و ضد جامعه بودن نیز جزو این موارد در نظر گرفته می شوند. مشاهدات بالینی هم نشان می دهد که برخی مردم هم خوب زندگی نمی کنند یا نمی توانند از موقعیت خود بهره مناسب یا توان خود را به کار بگیرند تا به بهره وری برسند.
این در حالی است که ریشه و منبع این حالات، خانواده است. خانواده یکی از عوامل مهم در سلامت روان و هم در ایجاد بیماری روانی است. این موضوع هم در قالب ارتباطات خانوادگی مورد توجه خواهد بود. به این مفهوم که اگر فردی در معرض سلامت یا بیماری در خانواده قرار می گیرد، ارتباطات درون خانواده عامل آنهاست. ارتباطات به معنای دادوستد پیام هاست، هم پیام های کلامی و هم پیام های غیرکلامی و این پیام ها مرتبا بین اعضای خانواده رد و بدل می شود که فضای روانشناختی خاصی را در خانواده شکل می دهد. گویا خود این فضا نیز پیام می دهد. و آنچه که بعضا اعضای خانواده را حتی فراری می دهد یا جذب خانواده می کند، همین فضای روانشناختی است. فضای خانواده ها از لحاظ جذابیت، آرامش بخشی، احساس راحتی و شادمانی با همین تفاوت دارند و مواجه با اعضای خانواده نیز در این فضای روانشناختی متفاوت است.
ويژگی های روانشناختی خانواده
این فضای روانشناختی خانواده اگر بخواهد انسان را به سلامت و بهره وري سوق دهد، ویژگی هایی دارد. یکی از ویژگی ها این است که انسان ها احساس می کنند که در این فضای روانشناختی مناسب، بدون حتی در نظر گرفتن نوع رفتار، درک می شوند. یکی دیگر از این ویژگی ها، وجود «گوش شنوا» است. ویرجینا سَتِیر از روانشناسان آمریکایی می گوید که در یک خانواده بالنده هیچ سخنی ناگفته ای باقی نمانده است، اگر سخنی گفته نشده، به این دلیل بوده که فرصت گفتن آن نبوده است وگرنه گوش شنوا هست. در ورای این گوش شنوا، محیط ایمن است، به این معنا که اگر حرفی در خانواده زده شد، فردا از آن سوء استفاده یا برای تحقیر، تمسخر یا ندامت بهره گرفته نشود. ایمنی یکی از بنیادی ترین نیازهای روانشناختی انسان است. برآورده کردن نیازهای روانشناختی از جمله همین ایمنی از اهمیت بسیاری برخوردار است به این معنا که در خانواده نبايد تهدیدهای فیزیکی، عاطفی و اجتماعی باشد، همچنین باید نظمی هم بر خانواده حاکم باشد. بعد از مقوله ایمنی، در فضای روانشناختی خانواده احساس تعلقات و احساس نیاز به دوست داشتن و ارتباطات اجتماعی باید برآورده شود. در ادامه این سلسله مراتب، مقوله «احترام» مهم است بدین مفهوم که فرد در خانواده احساس احترام کند. ودشکوفایی، ویژگی دیگری در این زمینه است، یعنی اینکه انسانها درگیر یک قالب مشخص نیستند. بنابراین در کنار سلامت جسم، باید به سلامت روح و روان در خانواده و جامعه به منظور نیل به کارآیی، خلاقیت و بهره وری توجه شود.
پنج حوزه موثر در بهره وری خانواده
سید حمید کلانتری
بهره وری به معنای درست انجام دادن کار درست است. سطوح بهره وری، از بهره وری فردی آغاز می شود و به بهره وری خانوادگی توسعه می یابد. بهره وری بنگاهی، بهره وری بخشی، بهره وری در شهرستان و استان و بهره وری ملی دیگر سطوح بهره وری است. هدف از ارتقای بهره وری، رشد اقتصادی مطلوب است. جامعه ای که می خواهد رشد اقتصادی داشته باشد، باید بهره ور باشد و جامعه نابهره ور به رشد اقتصادی نمی رسد، چنانچه در برنامه های توسعه پنجساله کشور نیز تاکید شده که یک سوم رشد اقتصادی باید از بهره وری حاصل شود. در حال حاضر کشور با اتلاف گسترده منابع و سرمایه های ملی روبرو است، بسیاری از بنگاه های تولیدی و اقتصادی حتی مراکز علمی و دانشگاهی نابهره ور هستند. در دولت نیز رابطه معکوسی میان منابع دولتی و بهره وری وجود دارد و استنباط عمومی این است که دولت نمی تواند بهره ور عمل کند.
برای خانه و خانواده بهره ور برخی ویژگی ها را باید قائل شد. موضوعاتی مانند محبت و صمیمیت، گفتگو و تفاهم، شنیدن و ارتباط برقرار کردن، همکاری و هماهنگی بین کارها، تقسیم وظایف بین اعضای خانواده و یادگیری و یاددادن از ویژگی های یک خانواده بهره ور است. بر این اساس، بهره وری در خانه و خانواده را در 5 حوزه در نظر گرفته ام که هر یک از این حوزه ها، 5 زیربخش دارد.
25 ویژگی یک خانواده بهره ور
یکی از این 5 حوزه، حوزه علمی و آموزشی است. به این معنا که یکی از کارکردهای خانواده مناسب و بهره ور این است که نگاه و رفتار والدین و فرزندان و محیط خانواده، مبتنی بر علم و آموزش باشد. یک خانواده مطلوب نمی تواند رشد علمی و آموزشی مستمر نداشته باشد. بر این اساس، خانواده مطلوب خانواده ای است که یادگیرنده و یاددهنده است. یعنی اعضای خانواده یا از هم یاد می گیرند یا به هم یاد می دهند. از دیگر مشخصه ها در این حوزه این است که خانواده، محیط و مدرسه مناسبی را برای تحصیل فرزند یا فرزندان خود در نظر می گیرد. یک مدرسه مناسب می تواند رشد تحصیلی فرزندان را شتاب بخشد در حالی که یک مدرسه نامناسب می تواند همه تلاش ها را ضایع کند. مشاوره های صحیح خانواده و بدون اجبار برای انتخاب رشته تحصیلی مناسب در دانشگاه یکی از دیگر ویژگی های یک خانواده بهره ور است. موضوع مطالعه یکی دیگر از ضروریت های یک خانواده بهره ور است، در حالی که متاسفانه سرانه مطالعه در خانواده های امروز، پایین بوده و گسترش مطالعه نیازمند فرهنگسازی است. خانواده بهره ور، خانواده ای است که اهل مطالعه است و نوآوری نیز در آن خانواده وجود دارد و خانواده ای نیست که دچار نوعی عدم پویایی، سکون و رخوت شده باشد. بلکه خلاقیت، نوآوری، پویایی و فکرها و روش های نو در آن جاری است. پدر و مادر بهره ور، فضایی را ایجاد می کنند که خلاقیت کودکان در آن محیط رشد کرده و شکوفا شود. وضعیت پیشرفته در این زمینه تحقیق و پژوهش است. این بدان معناست که به جای پاسخگویی مستقیم به فرزندان، زمینه پرسشگری را در عمل فراهم کنند.
حوزه دوم، حوزه فرهنگی و اخلاقی است. در واقع محیط خانواده باید یک محیط فرهنگی و اخلاقی بوده و اعضای خانواده با این ویژگی ها تربیت شوند. بر همین اساس، خانواده بهره ور، خانواده ای است که لازم است احترام در آن حاکم باشد. همه اعضای خانواده به هم احترام بگذارند و نوع صحبت کردن، گفتمان، صمیمیت ها هم محترمانه باشد. به علاوه اینکه محبت و گذشت در خانواده بهره ور باید شکل گیرد. مسئولیت پذیری نیز از ویژگی هایی است که در یک خانواده باید مدنظر قرار گیرد و فرزندان نیز با این نگرش، تربیت شوند. همچنین مشورت در خانواده بهره ور، مورد توجه است و باید کار جمعی در آن شکل گیرد، در حالی که یکی از ضعف های کشور این است که فرهنگ کار جمعی ضعیف است. حتی برخی مدیران نیز از این ضعف برخوردارند و دچار استبداد رای و تک روی می شوند. نهایتا همکاری و تعاون در یک خانواده بهره ور وجود دارد. همه اعضای خانواده برای رسیدن به هدف مشترک خانواده، تلاش می کنند. یعنی هم مشورت می کنند و هم در مقام اجرا با یکدیگر مشارکت دارند.
یک حوزه دیگر از عملکرد خانواده، حوزه اقتصادی است. این بدان مفهوم است که خانواده بهره ور باید بتواند مدیریت و بهره وری اقتصادی داشته و اقتصاد معیشت را در خانه خود پیاده کنند. مدیریت هزینه ها یکی از ویژگی های اقتصادی خانواده است، بدین معنا که خانواده چه اولویت هایی دارد، چرا که اگر این اولویت بندی مورد توجه قرار نگیرد، ممکن است خانواده با مسائلی روبرو باشد. نداشتن تدبیر معاش یعنی در نظر نگرفتن دخل و خرج خانواده ممکن است به عدم آرامش در خانواده و حتی درگیری منجر شود. پرهیز از اسراف، حذف تجملات غیرضرور، توجه به پس انداز و آینده نگری در مسائل مالی از ویژگی های یک خانواده بهره ور است. همان طور که گفته شد تدبیر معاش و برنامه ریزی مالی برای دوره های کوتاه مدت و بلندمدت در ایجاد یک خانواده بهره ور از اهمیت بسیاتری برخوردار بوده، ضمن اینکه توجه به موارد از جمله بیمه عمر و زندگی در این زمینه ضروری به نظر می رسد.
حوزه چهارم، خود فیزیک و فضای خانه است که در بهره وری خانواده تاثیر خواهد داشت. اینکه خانه در کدام محله واقع شده و محیط آن محله، چگونه است؟ همسایگان چه رفتاری دارند و ویژگی های معماری خانه به چه صورت است؟ چیدمان و تزیین خانه چه مشخصه هایی دارد و آیا آرامش را فراهم می کند؟ یک خانواده بهره ور لازم است در یک محله مناسب از جمله امنیت، آرامش، رفت و آمد زندگی کند. پس از انتخاب محله، انتخاب ساختمان از نظر معماری، زیبایی و سادگی و حتی نورگیری اهمیت دارد. موضوع مهم دیگر در خانه بهره ور، چیدمان و نظم است. در بهره وری، تکنیکی به نام 5S وجود دارد که ریشه ژاپنی دارد. 5s در واقع پنج کلمه ژاپنی است که با S آغاز می شود. اولین آن به این معناست که هر چیزی را در جای خودش قرار دهیم. هر چیزی قابل دسترس باشد. هر چیزی تمیز باشد و چیزهای زائد را باید دور کرد. در خانه بسیاری از وسایل وجود دارد که نیاز نیست و فقط فضای خانه را محدود کرده است. حتی برخی از آنها ارزشمند است که می توان آنها را به دیگران سپرد و به جای آن موارد موردنیاز را تهیه کرد. نهایتا نظافت و فضای سبز می تواند به بهره ور شدن خانواده کمک کند. بدین ترتیب خانه بهره ور یا محیط زندگی مناسب می توان به اعضای خانواده انرژی مثبت دهد.
پنجمین حوزه خانواده بهره ور، حوزه سلامت در خانواده است. بخشی از این سلامت، سلامت جسمانی بوده و بخشی سلامت روانی را شامل می شود. برای سلامت خانواده، تغذیه مناسب ضروری است که متاسفانه در حال حاضر کمتر مورد توجه قرار می گیرد. چنانچه بسیاری از مردم فیزیولوژی بدن خود را نمی شناسند، خود غذاها، ترکیب آنها و چگونگی مصرف آنها را با هم نمی دانند که باید آموزش داده شود. سلامت روحی نیز نیازمند محیط امن بدون برای اعضای خانواده است. دغدغه ها، درگیری ها، تنش ها و تضادها در خانواده باید برطرف شود. توجه به اوقات فراغت در محیط خانواده یک امر جدی است. از سوی دیگر ضروری است به ورزش در خانواده توجه شود. یکی از نیازهای ضروی اعضای خانواده ورزش است که در کنار کاهش استرس و تغذیه مناسب می تواند سلامت روحی و جسمی را تامین کند. در این حوزه، سفر نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که هم ایجاد شادابی می کند و هم می تواند به تجربه اعضای خانواده بیافزاید.
عوامل موثر بر بهره وری خانواده
همه اینها 25 مشخصه و ویژگی خانه و خانه بهره ور در 5 حوزه است. در کنار اینها عوامل موثر بر خانواده بهره ور، به نظر بنده، اصالت، سطح دانش و تحصیلات والدین، روابط فامیلی و اجتماعی، روابط زن و شوهر و وضع اقتصادی خانواده بر بهره وری در خانواده اثرگذار بوده که لازم است در خانواده ها برای بهره ور شدن مورد توجه قرار گیرد. در جمع بندی موضوع بر این تاکید می کنم که با توجه به اینکه نهاد خانواده بر تربیت منابع، سرمایه و ثروت انسانی تاثیر جدی دارد، بنابراین رسیدن به یک الگوی مناسب در موضوع خانواده بهره ور ضروری است. چرا که اگر خانواده بهره ور نشود، منابع انسانی کشور بهره ور نخواهند شد، در حالی که منابع انسانی، نقش اصلی در بهره ور شدن کشور را برعهده دارد، همان طور که مدیر می تواند کارخانه، مدرسه یا بنگاه خود را بهره ور و کارآمد کند. بنابراین باید به ثروت انسانی توجه شود که کانون ثروت انسانی خانواده است.
دکتر زهرا شجاعی
بهره وری مادرانه
مفهوم بهره وری به میزان خروجی و سود یک سازمان نسبت به هزینه ها گفته می شود و دو عامل اثربخشی و کارایی در بهره وری مطرح است. در تعریف اثربخشی می توان گفت میزانی از فعالیت های برنامه ریزی شده است که تحقق پیدا می کند و نتایج برنامه ریزی شده به دست می آید و کار درست انجام دادن یا حُسن فعلی را مدنظر دارد. کارایی، رابطه میان نتایج به دست آمده با منابع استفاده شده است که می توان از آن با عنوان حُسن فاعلی یاد کرد. مبحث بهره وری، ابتدا در علم اقتصاد مطرح می شود و تعریفی که برای آن ارائه می شود این است که مقدار کالای تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی یا کاری که هزینه شده بدون کاهش کیفیت است.
بهره وری و مفاهیم دینی
از بُعدی دیگر، به نظرم اگر بتوان مفاهیمی چون بهره وری را با مفاهیم مقدس دینی خود تلفیق کرده و به صحن اجتماع بُرد، بهتر می توان چالش های موجود در این زمینه را حل کرد. همان طور که مرحوم فِیرحی، سنت را با تجدد آشتی داده بود و با استفاده از مفاهیم سنت گرایانه به مباحث روز پرداخت. بر همین اساس، موضوعاتی مثل اسراف، تبذیر، قناعت، صرفه جویی، اغتنام فرصت، شکر نعمت، احسان، اتقان و محاسبه مفاهیمی است که در فرهنگ دینی ما با موضوع بهره وری تناسب دارد. واژه «احسان» در واقع به مفهوم کار درست را خوب انجام دادن یعنی همان کارآیی و اثربخشی است. واژه «اتقان» به مفهوم محکم کاری در مقابل سرهم بندی است.
اما نزدیکترین مفهومی که به نظرم با موضوع بهره وری تناسب دارد، واژه «شُکر» است. در تعریف واژه شکر گفته می شود به معنای استفاده بهینه نعمت هاست، بنابراین در هر میزان سرمایه و در هر سطحی که باشیم و هر امکانی که داشته باشیم، به خوبی بتوانیم از فرصت ها استفاده کنیم، در واقع اصطلاحا «شُکر» تعبیر می شود که هم زبانی، هم عملی و هم قلبی است که شکر عملی که از آن به عنوان «نهایت شکر» تعریف می شود به بهره وری نزدیک است.
نقش محوری زن در خانواده
از سوی دیگر، سطوح مختلفی از بهره وری از جمله سطوح فردی، خانواده، سازمانی و ملی و بهره وری سبز تعریف شده است. عوامل موثر در افزایش بهره وری هم تاکید بر بهبود عامل انسانی، روابط فیمابین، ابزار و وسایل و فناوری های جدید و توجه و اصلاح عوامل محیطی، نوآوری، خلاقیت و امکان بروز آنها دارد که بخش عمده ای از آنها برای بهره وری در خانواده مهم است.
رویکردی که در این گفتار مدنظر دارم، مفهوم «بهره وری مادرانه» به دو دلیل است، اولا حقیقت مساله این است که مادر نقش محوری در خانواده، تربیت فرزند و حفظ کیان خانه و خانواده دارد، بنابراین اگر تعریف درستی از این آیه شریفه «الرجال قوامین علی النساء» داشته باشیم، این نشان دهنده، نقش محوری زن در خانه و تربیت فرزند و مدیریت خانه است. در این زمینه باید در نظر داشت که واژه «قوام» با «قیم» و «قوامیت» با «قیومیت» متفاوت است. قوام بودن در اینجا به تعبیر حضرت آیت الله جوادی آملی که فرموده اند «قوام» به معنای ان یقیمون به امور النساء است، یعنی مردان به امورات زنان بپردازند. به هر ترتیب اگر بخواهیم بهره وری را در محیط خانواده ارتقا ببخشیم، قطعا باید بر نقش زن به عنوان همسر یا مادر تاکید شود.
مدیریت زنانه و بهره وری
دوما، در دنیای جدید الگویی با عنوان «مدیریت زنانه» مطرح است که برای آن ویژگیهایی را قائل هستند. در این زمینه تحقیقات و پژوهش های مختلفی نیز صورت گرفته که نشان می دهد سبک مدیریت زنان با مردان متفاوت است، البته این به آن معنا نیست که این سبک مدیریتی را فقط زنان دارند، بلکه مردانی نیز هستند که از این سبک استفاده می کنند. البته اینکه این تفاوت در مدیریت، ذاتی یا اکتسابی است یا تحت تاثیر تربیت، عوامل محیطی یا فرهنگ جامعه قرار دارد، مبحث دیگری است.
تحقیقات نشان می دهد که سبک مدیریتی زنانه، تحول گراست و تمایل به ساختار تخت و تمرکز بر روابط دارد. هم چنین مدیریت زنانه تلاش دارد در رهبری متقاعده کننده بوده و انگیزه ببخشد و ترغیب کند. همچنین مدیریت زنانه مشارکتی بوده، بر پروسه و فرآیند، چگونگی و همچنین ارتباط غیر مستقیم تمرکز دارد و شغل را پیوستگی نفع شخصی کارمندان و کارکنان با اهداف سازمان می داند. این در حالی است که سبک مدیریتی مردانه، تبادل گرا و متمرکز بر عملکرد است و تمایل به سلسله مراتب و دستور دادن و اجبار به پیروی دارد. مدیریت مردانه رقابتی بوده، بر نتیجه، چرایی، و ارتباط مستقیم تمرکز دارد و شغل را به مثابه معامله ای که دارای سود و زیان است، می بیند.
بر این اساس، می توان گفت که زنان در قدرت بخشیدن و تشویق کارکنان و تیم ها بهتر عمل می کنند و رفتار زنان به گونه ای است که صداقت بیشتری را در کارها حکمفرما می کنند و بیشتر از مردان، در ارتباط با کارکنان خود هستند. رهبران زن در واکنش نشان دادن به درخواست های کمک خیلی سریعتر و بهتر عمل می کنند. زنان معمولا دارای تحمل بیشتر هستند. جامعه از افراد متفاوت تشکیل شده و قدرت بیشتری در تحمل مشکلات دارند. در تشخیص مشکلات بسیار سریع تر و صحیح تر عمل می کنند. در مشخص کردن انتظارهای شغلی و تهیه بازخوردهای باارزش، تشویق کننده بهتری هستند و بهتر عمل می کنند. این در حالی است که مردان نسبت به زنان، تصمیم گیرندگان سریعتری هستند و سریعتر واکنش نشان می دهند. مدیران مرد در ساختن ارتباط گذرا و تشکیل تیم های موقت در جهت اهداف کوتاه مدت خود موفق هستند و زنان در برقراری ارتبط مهارت بیشتری دارند.
نکته دیگری که درباره زنان در نظر می گیریم این است که نگاه آفرینش با زن تقابلی نیست، زن بر اساس آیه «نسائکم حرث لکم»، متن هستی است. بر همین اساس، زن، منشا آفرینش، تدوام بخش حقایق هستی، ظرفیت ساز، شکل دهنده جامعه مدنی و تمدن ساز بوده و بسیار بر تمدن اجتماعی و فرهنگ جامعه تاثیرگذار است.
ارکان خانواده بهره ور
خانواده 9 جزء یا رکن دارد که اگر خواهان توجه به بهره وری در خانواده هستیم باید به این ارکان توجه شود.
- اعضای خانواده: خانواده مرکب از پدر و مادر و فرزندان است. برخی خانواده های گسترده تر شامل پدربزرگ و مادربزرگ هم هستند.
- فضا، محیط، خانه و زندگی.
- زمان. زمان عنصر مهمی در بهره وری خانواده است. به عنوان مثال زمان با هم بودن، دوران فعالیت های گروهی، غذا خوردن با هم، داشتن پروژه های مشترک.
- قواعد و نظامات خانواده. خانواده ها بر حسب فرهنگ، تربیت و محیط دارای قواعد خاصی هستند. این به این معناست که به خانواده نیز باید نگرش سیستمی داشت. بر این اساس، خانواده یک سیستم و نظام و دارای اجزای مختلف است و قواعدی که بر هر سیستم حاکم است، بر خانواده هم حاکم است و باید از این زاویه نیز به خانواده توجه کرد.
- ارتباطات. ارتباطات بین فردی یا متقابل و ارتباطات گروهی که هویت خانواده را می سازد.
- وظایف، حقوق و فعالیت ها که بر اساس آن، مبانی خانواده تعریف می شود.
- اهداف نانوشته. هر خانواده ای، هدفی را دنبال می کند، گاهی اوقات آن را به زبان می آورد و پدر و مادر آن را به یکدیگر یا فرزندان منتقل می کنند. گاهی نیز گویی در ضمیر ناخودآگاه خانواده است. به هر ترتیب هدف یا به نقلی، «معنای زندگی» مهم است، اینکه خانواده می خواهد به رفاه برسد، ثروت بیشتری کسب کند، سطح علمی بالاتر برود، خوش باشد یا به دیگران خدمت کند، در این زمینه مهم است.
- تجهیزات، وسایل و امکانات. هر خانواده امکانات، وسایل یا تجهیزاتی دارد که در بهره وری اقتصادی خانواده اثرگذار است.
- منابع و درآمدها.
ملاک های خانواده بهره ور
در ادامه بر اساس آموزه های قرآنی تلاش کرده ام تا ملاک های خانواده بهره ور را تشریح کنم. یکی از آموزه ها در این زمینه «خانواده رحمانی» است. این خانواده رحمانی بر اساس آیه 9 سوره روم استخراج شده که خداوند می فرمایند: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ و بر این اساس سه نشانه آرامش، محبت و مودت و رحمت برای خانواده رحمانی وجود دارد. محبت به معنای میل به صفات حمیده و مودت به معنای ابراز محبت است. مفهوم «رحمت» نیز رفع نیاز بدون درخواست تعبیر می شود و اگر این قاعده در خانواده حاکم باشد، موجب شکل گیری خانواده بالنده است.
سه عامل دیگر را نیز در این زمینه مدنظر قرار داده ام. نخست، مطلوبیت و احساس رضایت و احساس مفید بودن است که لازم است اعضای خانواده بهره ور داشته باشند. رشددهندگی و تعالی بخشی به همراه تربیت انسان های مفید، مشارکت جو، فداکار و دیگر خواه و ایجاد فضایی برای رشد خلاقیت ها و ابتکارات از دیگر ملاک های خانواده بهره ور است.
در مبحث بهره وری، بیان می شود که هر سیستمی، یک خروجی می سازد. بر همین اساس معتقدم که خانواده از انسان ها، انسان های جدیدی می سازد و خود خانواده، یک هویت جدیدی است که به وجود می آید. بنابراین خروجی خانواده باید تولید انسان هایی کامل تر باشد، انسانی که می تواند منشا توسعه باشد.
توصیه های برای خانواده بهره ور
با توجه به تعریف هایی که از نقش مادر در خانواده و مقوله «بهره وری خانواده» مطرح شد، توصیه هایی زیر را می توان برای رشد خانواده بالنده و تربیت انسان بهره ور مطرح کرد، البته پیش زمینه این موارد نیازمند این است که نقش مادرانه در خانواده به رسمیت شناخته شود.
- پرهیز از تقابل بین فرزندان ذکور و اناث و همچنین پرهیز از نسبت دادن نقش های کلیشه ای به آنها.
- تقسیم کار عادلانه بین اعضای خانواده و مسئولیت سپردن به منظور رشد افراد
- مشورت کردن و مشارکت دادن اعضا در تصمیم گیری
- اختصاص زمان زیاد برای انجام دادن پروژه های مشترک که منجر به تقویت روح همبستگی و حفظ هویت خانواده می شود.
- ایجاد فضای گفتگو بین اعضای خانواده در زمان خاص در جهت نزدیکی روحی و عاطفی
- قرار دادن مبنای فعالیت بر اساس اصل «رحمت»
- حضور مشترک در مراسم های خانوادگی، مذهبی، تفریحی و ...
- ایجاد صندوق خیریه خانوادگی جهت کمک به محرومان
- اعتماد کامل به اعضای خانواده و رفتار توام با احترام و اعتماد
- تنظیم روابط خانواده در احترام گذاشتن به بزرگ تر و محبت به کوچک تر در خانواده
- توجه و تنظیم رابطه انسان با خود، خدا، دیگران و هستی. بدین ترتیب، انسان رابطه با خود را باید بر اساس آرامش، امنیت و رضا، رابطه خود با خدا را بر اساس فقر مطلق، با دیگران بر اساس محبت و با هستی بر اساس وحدت و یکپارچگی تعریف کند.
بنابراین یک مادر بر اساس این موارد می تواند فرزندان را تربیت، تشویق و ترغیب کند تا موجب افزایش بهره وری در خانواده شود. در جمع بندی موضوع باید گفت، اساس و مبنای بهره وری در جامعه و فرآیند توسعه، خانواده است و انسان های بهره ور هستند که می توانند جامعه را به بهره وری برسانند و موجب سعادت و کمال جامعه شوند.
