سومین نشست انجمن در کلاب‌هاوس به موضوع بهرهوری آب اختصاص داشت.
به‌گزارش روابط عمومی انجمن بهرهوری ایران، سومین نشست انجمن بهرهوری ایران روز یکشنبه سوم مردادماه سال 1400 با حضور جمعی از متخصصان در کلاب‌هاوس برگزار شد که مشروح مباحاث مطرح شده به شرح ذیل است:
دکتر علی‌رضا دائمی؛ معاون سابق وزارت نیرو در امور اقتصادی و برنامه‌ریزی
وقتی درباره بهرهوری صحبت می‌کنیم باید به اقتصاد هم توجه کنیم. یعنی بهرهوری بدون اقتصاد مفهومی ندارد. وقتی آب تقریبا رایگان است، بهرهوری معنایی ندارد. به‌خصوص با توجه به اینکه این موارد از جمله آب و انرژی در قیمت‌گذاری دولتی است.
بهرهوری با حکمرانی مرتبط است که حکمرانی در بخش آب ضعیف است. حکمرانی یعنی داشتن برنامه، تخصیص منابع به شکل قابل قبول، نظارت بر اجرای برنامه‌ها و تخصیص‌ها، تنظیم مقررات و مقیاس‌گذاری است. بر همین اساس وقتی می‌پذیرقم اقلیم تغییر کرده است، باید حکمرانی نیز تغییر کند.
موضوع مهم دیگر ردپای آب در محصولات است به‌عنوان مثال باید توجه کنیم یک فنجان قهوه، در واقع حدود ٥٠ لیتر آب است. بنابراین وقتی از بهرهوری صحبت می‌کنیم نباید فقط به مصرف خود آب توجه کنیم. نقش عمده آب در کشاورزی، حوزه برداشت و بسته‌بندی و دورریز محصولات در خانه‌ها هم باید مدنظر قرار گیرد.
مادامی که حکمرانی خوب نداریم، مدیریت آب مطلوب هم نداریم و پیوستگی مدیریت بهرهوری آب هم نداریم. آب یک موضوع چند مولفه‌ای است و همه ذینفعان از جمله مردم، کشاورزان، صنعتگران و سایرین باید در مدیریت آن سهیم باشند. مدیریت آب فقط بحث فنی نیست، بلکه آب موضوعی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است و همه موضوعات نباید محدود به موضوع تامین آب باشد.
با در نظر گرفتن این موضوع که مهم‌ترین بحث مقیاس است، مهم‌ترین راهکارها این است که بدانیم وضعیت آب کشور چگونه است؟ دوم اینکه با در نظر گرفتن همه عوامل از جمله پیش بینی آب و هوا، عوامل هیدرولوژیکی، منابع آبی و ... الگوی کشت داشته باشیم. راهکار سوم سنجش دقیق است به این معنا که مشخص شود با چه میزان حجم آب، چه میزان محصول تولید شده است.
مهندس علی‌مراد اکبری؛ معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی
کشور ما در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد. در ٥٠ سال گذشته یکسال با خشکسالی شدید و دو سال با ترسالی همراه بوده است. این اتفاقات جزو ویژگی‌های مناطق خشک و نیمه خشک است و نباید از آنها با عنوان حوادث غیرمترقبه یاد شود و کشور باید آمادگی با آنها داشته باشد.
آبیاری تحت فشار به ٣٠ درصد رسيده است. یک طرح برای اندازه‌گیری آب کشاورزی از سال ١٣٩٦ آغاز شده است که بر اساس آن، ٣٥ محصول تا سطح پوشش ٨٥ درصد توليد در برنامه قرار گرفت.
در بخش کشاورزی ٦٩ ميليارد متر مكعب آب مصرف می‌شود و حدود ٢٠ تا ٢٥ درصد كم آبیاری در کشور داریم. در پسته ٥٠ درصد و در يونجه ٤٠ درصد كم‌آبیاری داریم.
یکی از موضوعاتی که در شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود درباره هندوانه است. در حالی‌که هندوانه ٤٧٠٠ مترمکعب آب مصرف می‌کند و گندم ٥٢٠٠ مترمكعب.
ميزان راندمان آبیاری بخش کشاورزی در سال ٩٢، ٣٩ درصد بوده که اکنون به ٤٥ درصد رسيده است. ميزان بهرهوری در سال ٩٢، ٩٢٠ گرم بر مترمکعب بوده که الان به ١٤٥٠ گرم بر متر مکعب رسیده است.
لازم است چند نکته را نیز مطرح کنم. اول اینکه اگر این سدهای خوزستان که از آنها انتقاد می‌شود، نبود، خوزستان دیگر وجود نداشت.
نکته دوم اینکه وزارت نیرو به‌همات اندازه که برای آب‌های سطحی برنامه داشته برای آب‌های زیرزمینی برنامه‌ای نداشته است و تنها ٣ درصد از اعتبارات موردنظر در این بخش بوده است.
در جمع‌بندی موضوع باید تاکید کنم که کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک است و توان تاب‌آوری توسعه افقی را ندارد. بنابراین توسعه عمودی باید مدنظر قرار گیرد. بهرهوری باید در سه سطح حوضه (که فرابخشی است)، سطح مزرعه و سطح گیاه موردنظر قرار گیرد.
برخی مناطق مثل غرب و جنوب‌غرب استعداد توسعه سه بار تولید کشاورزی را دارد و در مناطق کویری باید روی گلخانه‌ها کار کنیم.
دکتر حسین عمادی؛ استاد دانشگاه و نماینده سابق ایران در فائو
در این فرصت قصد دارم به بهرهوری از منظر فائو بپردازم تا یک بحث مفهومی در قالب جهانی بررسی شود. بهرهوری بحث داده و ستانده است. بنابراین لازم است وقتی وارد بحث بهرهوری آب می‌شویم در نظر بگیریم که برای بهرهوری آب چه چیزی را به‌عنوان مقیاس بر واحد آب به دست می‌آوریم. در فائو بهرهوری آب بر اساس چه میزان محصول به ازای هر قطره بر آب در نظر گرفته می‌شود. البته برخی وزن محصول، وزن خشک محصول، ماده مغذی محصول و ارزش اقتصادی محصول را در نظر می‌گیرند. اما در متدهای جدیدتر این موارد را در نظر می‌گیرند که این آب به چه میزان اشتغال منتهی می‌شود و یا اینکه به چه میزان منجر به معیشت پایدار می‌شود. پس بهرهوری آب باز می‌گردد به اینکه از چه منظری به آب نگاه کنیم چرا که مخرج کسر یعنی آب مشخص است ولی صورت آن می‌تواند متفاوت باشد، بنابراین این بهرهوری آب نسبی است.
بهرهوری آب، یک ماتریس سه بعدی است. یک بعد، سطوح مرتبط با آب شامل حکمرانی، مدیریت و فناوری است.
بُعد دیگر، منظر نگرش به آب یعنی توجه به کدام آب است؟ مصرف شرب انسان، بحث تولید به‌خصوص کشاورزی و صنعت یا آب محیط زیست؟ بر همین اساس می‌توان گفت که بحران خوزستان نتیجه نبود نگاه اکولوژیکی و نه هیدرولوژیکی بوده است.
بُعد سوم، سطح تحلیلی یعنی ملی، حوضه، مزرعه و گیاه است.
بنابراین اگر همه ابعاد و سطوح این ماتریس مدنظر قرار نگیرد، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد. ضمن اینکه بدون داشتن تجربه جهانی، نمی‌توان مسائل را به‌صورت محلی حل کرد. چنانچه بسیاری از نگرش‌های غلط در گذشته منتج به وضعیت کنونی شده است.
مهندس عبدالرضا فروغی؛ مدیرعامل بنیاد آب
همان‌طور که گفته شد کشور در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد. طی ٦٠ سال گذشته، در ٣٠ سال نخست، ترند متوسط بارندگی در سال ٢٥٠ میلی‌لیتر در سال بوده در حالی‌که ترند متوسط بارندگی در ٣٠ سال دوم، پایین‌تر از ٢٥٠ ميلی‌لیتر در سال بوده که الان حدود ٢٢٠ میلی‌لیتر است.
ساختار مدیریت آب و ساختار مدیریت خاک کشور بر اساس ٣٠ سال اول بنا شده است. با این وجود که کشور در محیط خشک و نیمه خشک قرار دارد و شرایط متفاوتی در ٣٠ سال دوم شكل گرفته، ساختار مدیریت آب و خاک کشور تغییر نکرده است. در حالی که اگر تغییر اقلیم داشته‌ایم، ساختار مدیریت آب هم باید تغییر کند، سیاست‌ها هم باید تغییر کند، الگوهای کشت هم باید تغییر کند.
در کنار این موضوع باید بررسی کنیم که آیا قیمت آب، قیمت مناسبی است؟ اینکه دولت از کم‌مصرف‌ها هزینه‌ای دریافت نمی‌کند، آب مجانی یعنی چه؟ در کشاورزی هم قیمت آب محل تامل است. مجموعه اینها باید مدنظر قرار گیرد؛ سیاست‌های کلان، قیمت مناسب، مدیریت و الگوی کشت، مدیریت منطقه مناسب و .... در کشاورزی هم آمایش سرزمین نداریم. در حالی‌که همه عوامل مرتبط و مولفه‌های اثرگذار با بهرهوری آب باید شناسایی شده و بر اساس آن، ساختار، توزیع مسئولیت، مدیریت مصرف، الگوی کشت بر اساس ظرفیت‌های استان‌ها در آب و خاک، تنظیم روابط بین سیاستگذاری‌ها بین بخش‌های مختلف و ... باید مدنظر قرار گیرد.
مهندس علی اکبر اولیاء عضو هيات مديره انجمن بهرهوری ایران و رییس سابق سازمان ملی بهرهوری
با توجه به مباحث مطرح شده دو تجربه را بیان می‌کنم.
١. خانه پدربزرگی ما در یزد چاهی ٤٠ گز (٤٠ متری) داشت و همه آب موردنیاز خانه و میهمانان آن که تعدادشان هم کم نبود، از همان تامین می‌شد. آب با دلو از چاه خارج می‌شد و در حوضچه کوچکی ریخته می‌شد و از آن برای مصارف بهداشتی بهره می‌گرفتند. بعد آب آن به یک حوض کوچک و یک حوض بزرگ می‌رفت و به فراخور از آب آنها استفاده می‌شود حتی آبیاری باغچه‌ها. در واقع با چند دلو آب، نیاز آب یک خانواده تامین می‌شد. این چرخه در یزد وجود داشت و هنوز هم بعضا وجود دارد. در حالی که الان عمق چاه‌ها به ١٠٠ و حتی ١٢٠ متر رسيده است.
٢. در دانشگاه به‌واسطه تحصیل در رشته مهندسی عمران دو واحد هیدرولوژی نزد استاد افشار را گذراندم که بعدها در دوران تصدی به‌عنوان معاون عمرانی استانداری یزد به‌من کمک کرد. ما طرح جامع «سیل و خشکسالی استان یزد» را تدوین و اجرا کردیم که کل رژیم آبی استان پایش شد. آب را از سرمنشاهای آن از ارتفاعات رصد کردیم، با اصول آبخیزداری و احداث سیل‌بند تلاش شد تا خسارت‌ها به حداقل برسد و هم اینکه حداکثر بهره‌برداری از آب را داشته باشیم. این تجارب در استان‌هایی مثل سیستان و بلوچستان قابل اجراست، چرا که این استان در حالی‌که با خشکسالی روبرو است، ولی با سیل هم مواجه می‌شود. بخصوص که ما باید قدر آب را بیشتر بدانیم.
مطالب مرتبط:
